امامت پژوهی: بررسی دیدگاه امامیه٫ معتزله و اشاعره صفحه 137

مکان، از امام، خالی شود و همه امت، عاصی گردند و مردنشان، مردن جاهلیت باشد.

وی سپس در پاسخ می گوید: مقصود از خلافت در حدیث نبوی، خلافت کامل است، نه مطلق. و بر فرض که مطلق هم باشد، مراد این است که زمان خلافت پایان می یابد، نه زمان امامت؛ بنا بر این که امامت، اعم از خلافت باشد. و در آخر می افزاید: من از علمای اهل سنت، کسی را سراغ ندارم که چنین گفته باشد. و سرانجام، اشکال را پذیرفته، می نویسد: و اما پس از خلفای عباسی، کار، مشکل است.(1)

توسط امامیّه نیز اعتراضات متعددی بر استدلال مزبور وارد شده است. از جمله ملاّصدرا در شرح اصول کافی می نویسد: بر فرض که دلیل یاد شده، تمام باشد، مفاد آن، صرفاً وجوب معرفت امام است، نه وجوب نصب آن. همچنان که مفاد آیه شریفه ﴿أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ... ﴾ وجوب اطاعت و معرفت رسول است، نه نصب آن.(2)

خلاصه و نتیجه

آنچه گذشت، مهمترین ادله اشاعره بود که بر ضرورت شرعی نصب امام بر مردم، اقامه کرده اند. چنان که ملاحظه شد، نه اجماع و نه وجوب مقدمه واجب و نه وجوب دفع ضرر از نفس و نه براهین ماوردی و غزالی و نه حدیث «من مات ولم یعرف إمام زمانه...» و نه آیه شریفه ﴿أَطِیعُواْ اللّهَ... ﴾ هیچ کدام برای اثبات مطلوب اشاعره کافی نیست؛ زیرا معلوم شد که اجماع بر فرض وقوع، اخصّ از مدعاست.

وجوب مقدمه واجب و وجوب دفع ضرر از نفس و براهین ماوردی و غزالی نیز، بر فرض تمام بودن، دلالت بر لزوم عقلی امامت دارد، نه وجوب شرعی آن. حدیث