امامت پژوهی: بررسی دیدگاه امامیه٫ معتزله و اشاعره صفحه 139

گر چه برهان فوق، عین همان دلیلی است که قائلان به لزوم شرعی امامت بدان تمسّک کرده اند، لیکن در عین حال با هم متفاوت است؛ زیرا قائلان به ضرورت شرعی نصب امام، کبرای دلیل را با اجماع ثابت می کنند و اجماع، دلیلی شرعی است، در حالی که معتزله، کبرا را از بدیهیّات عقلی می دانند و می گویند: لزوم نصب امام بر مردم، عقلی است.(1)

نخستین اشکال، این که قاضی عبدالجبار (از بزرگان معتزله) در شرح الاصول الخمسی، امامت و ضرورت نصب آن را بر مردم، شرعی دانسته و لزوم عقلی آن را به شدت انکار نموده است. او می گوید: اگر علم به ضرورت وجود امام، به حکم عقل باشد، نیاز به آن نیز باید در عقلیات باشد؛ در حالی که نیاز به امام تنها در اجرای احکام شرعیه است. پس تشخیص ضرورت امام و نصب آن، نمی تواند به حکم عقل باشد. او سپس ایرادی را بر اعتراض خویش مطرح و به آن پاسخ می دهد(2) که به خاطر رعایت اختصار، از ذکر آن صرف نظر می شود.

اشکال دوم این است که وجوب اختیار یک شی ء و دفع ضرر به وسیله آن، فرع بر شناخت و معرفت آن شی ء است؛ پس باید اوّلاً، امام را به وسیله اوصافی که در شرع برای او تعیین شده است، شناسایی کرد و آنگاه گفت: اختیار آن برای امت، واجب است. و از آن جا که شایستگی امام برای امامت، نه محسوس است و نه بدیهی، پس باید گفت که امت، قادر بر شناسایی آن نخواهند بود و قدرت اختیار آن را نیز نخواهند داشت.(3)

گفتار سوم: امامیه و ضرورت امامت

اشاره

امامیه برای اثبات ضرورت امامت، هم دلایل شرعی اقامه کرده اند و هم براهین

1- . ابوالفضل محمد، قاموس البحرین، ص33.
2- . عبدالجبار معتزلی، شرح الاصول الخمسه، ص759.
3- . ملاصدرا، شرح اصول کافی، ج2، ص474.