امامت پژوهی: بررسی دیدگاه امامیه٫ معتزله و اشاعره صفحه 144

سختی در ادراک ندارد.

گاهی در کنار قاعده لطف، از قاعده ای دیگری با عنوان وجوب اصلح، نام برده می شود و خلاصه آن، چنین است که نصب امام، اصلح به حال عباد است و هر اصلحی، بر خداوند، واجب است،(1) پس نصب امام بر خداوند، واجب است.

گفتنی است که قاعده اصلح و لطف، وحدت ملاک دارند؛ زیرا وجوب هر دو، مستند به حکمت و عنایت الهی است. به همین دلیل، این قاعده نیز مورد قبول اشاعره و معتزله قرار نگرفته است.

2. قاعده امکان اشرف

همان گونه که ارسطو، نخستین بار قاعده امکان اشرف را کشف(2) و آن را مستند بسیاری از مسائل فلسفی قرار داد، ملاصدرا نیز اولین حکیمی است که آن را در خدمت یکی از مهمترین مباحث کلامی (اثبات ضرورت امامت) قرار داده، لزوم وجود امام در هر زمان را از آن نتیجه گرفته است.(3) وی در کتاب شرح اصول کافی،(4) برای اثبات ضرورت امامت، به این قاعده نیز تمسّک می کند.

مفاد قاعده، برابر آنچه در اسفار آمده است، چنین است: در تمام مراتب وجود، لازم است، ممکن اشرف، مقدّم بر ممکن اخس باشد. از این رو، هر گاه ممکن اخس، موجود شده باشد، باید مقدم بر آن، ممکن اشرف، وجود یافته باشد.(5) مثلاً چنانچه عقل و نفس را در نظر بگیریم، عقل، اشرف از نفس و برتر از آن است. حال اگر وجود نفس، مسلّم باشد و به طریقی به آن دست یافته باشیم، به موجب برهان فوق، به وجود عقل که امر ممکن و اشرف از نفس است، در رتبه ای مقدّم، علم

1- . علامه مجلسی، حق الیقین، ص28.
2- . ملاصدرا، اسفار، ج7، ص244.
3- . خردنامه صدرا، شماره 2، ص38.
4- . ملاصدرا، شرح اصول کافی، ج2، ص476.
5- . ملاصدرا، اسفار، ج7، ص244؛ شمس الدین محمد شهرزوری، شرح حکمی الاشراق، ص385.