امامت پژوهی: بررسی دیدگاه امامیه٫ معتزله و اشاعره صفحه 180

ابن ندیم می گوید: اوّل کسی که در مذهب امامت سخن گفت: علی بن اسماعیل بن میثم التمّار بود که از تألیفات او، دو کتاب الامامی و الاستحقاق را می توان برشمرد و همچنین، یکی از شاگردان مکتب امام صادق علیه السلام ؛ یعنی هشام بن حکم را نام می برد که در این باره، تألیفات بسیار داشته است و از کتابهای او، الامامی، و امامی المفضول را ذکر می کند.(1)

این تألیفات علمای شیعه، متکلمان دیگر فرق اسلامی را به مخالفت واداشت. نخستین کسی که به مخالفت برخاست، الیمان بن رباب از خوارج بود که کتابی با عنوان امامت ابوبکر نوشت(2) و پس از خوارج، تنی چند از معتزله، در صدد جواب گویی برآمدند و اوّلین آنان، ابوبکر الاصم و بعد، هشام بن عمرو الفوطی بود.

آخرین گروهی که بحث امامت را دنبال کردند، اهل سنّت بودند که از آنها به محدّثین و فقها و گاه تابعین یاد می شود.(3) به مرور زمان، کار محدّثان، شکل بهتری پیداکرد و مباحث مستقلّی را در این باره مطرح کردند.(4) اما درباره ولایت، برخی گفته اند که به دنبال بحث رتبه ولی و نبی، طرح گشته و ترمذی، نخستین فردی بوده که در این باره کتابی نگاشته است.

گفتار دوم: طرح مسأله

بحث ولایت، در معارف گوناگون اسلامی به میان آمده است. مفسّران در تفسیر آیاتی که به امر ولایت اشاره دارد، به بحث پرداخته اند و متکلمان در بیان نسبت بین امامت و نبوّت و مرتبه امام و نبی از آن سخن به میان آورده اند. ترمذی نیز پس از بحث رتبه ولی و نبی در کتاب مستقلی به نام ختم الولایه، آن را مورد ارزیابی قرار

1- . ابن ندیم، الفهرست، ص223- 225، فن 2 از مقاله 5.
2- . همان، ص233، فن 4 از مقاله 5 و ص214، فن اول از مقاله 5. ابن ندیم حدود 20 کتاب را با عنوان امامت نام می برد.
3- . دکتر داود رسائی، حکومت اسلامی به نظر ابن خلدون، ص76.
4- . کلینی، اصول کافی، باب الحجی؛ صحیح بخاری، کتاب الاحکام؛ صحیح مسلم، کتاب الاماره.