امامت پژوهی: بررسی دیدگاه امامیه٫ معتزله و اشاعره صفحه 181

داده است. عرفا در تحلیلهای عرفانی خویش، تأکید فراوانی بر این بحث نموده اند و جایگاه مهمّی در میان مباحث خود به آن اختصاص داده اند.(1) به هر روی، ولایت، موضوعی مهم و اساسی در اندیشه دینی است که در تاریخ تفکر اسلامی، به نحو بالنده ای رشد یافته و در معارف گوناگون، به بحث از ابعاد مختلف آن پرداخته شده است.

ولایت از حیث این که فعل مکلفان و بندگان است، می تواند موضوع مباحث فقهی باشد و از حیث این که فعل باری تعالی است، یک مسأله کلامی خواهد بود. متکلمان، آن را بحثی کلامی انگاشته اند و آثار متعددی را در این باره به یادگار گذاشته اند. برخی، آن را در ضمن مباحث امامت آورده اند و برخی دیگر، آن را به عنوان یک موضوع مستقل، مورد تحلیل قرار داده اند.(2)

از میان آثار مستقل که در باب ولایت در تاریخ اندیشه اسلامی ثبت شده است، آثار کسانی چون: ترمذی، طبری، ماوردی و ابن قتیبه را می توان نام برد.(3)

پرسشهای اساسی در بحث ولایت، بدین قرار است:

آیا اساساً برای بشر، نوعی ولایت و سرپرستی وجود دارد؟ آیا خداوند، کسی یا کسانی را به عنوان ولی، برای بندگان خود تعیین کرده است؟ ولایت، چه مراتب و درجاتی دارد؟ اساساً ولایت چیست و مصادیق ولی، کدام است؟ ارتباط انسانها با ولی، چگونه است؟

با عنایت به این که مسائلی چون نبوّت و امامت، به نحوی به مسأله ولایت

1- . محی الدین بن عربی، فصوص الحکم، ص134-137؛ همو، الفتوحات المکیّی، ج2، ص246-252؛ سیدجلال الدین آشتیانی، شرح مقدمه قیصری، 855 -941.
2- . علاّمه حلّی، مناهج الیقین، ص472- 479؛ جرجانی، شرح المواقف، ج8، ص345-361؛ عبدالجبار معتزلی، شرح المقاصد، ج5، ص232-234 و 269- 276.
3- . ترمذی، ختم الولایی؛ ماوردی، الاحکام السلطانیی؛ ابن قتیبه، الامامی و السیاسی؛ طبری، دلائل الامامی. رساله های فراوانی نیز در این باره نوشته شده است از جمله: علامه طباطبایی، الولایه؛ مولانا مودودی پاکستانی، خلافت و ملوکیت؛ عبدالکریم خطیب، الخلافی و الامامی؛ مقدمه ابن خلدون، ص190 به بعد؛ آیی اللّه حجت، دلائل الولایی؛ میرزا احمد آشتیانی، الولایی.