امامت پژوهی: بررسی دیدگاه امامیه٫ معتزله و اشاعره صفحه 201

مالکیت تدبیر می شود.(1)

اما در واقع، ولایت به معنای قرابت و پیوستگی ای است که سبب اقربیت و احقّیت و اولویت یکی نسبت به دیگری می گردد؛ بدون این که به قرب حسّی و یا معنوی مقید گردد؛ یعنی ولایت به معنای قرابت مطلق است، نه قرب حسّی تنها و نه قرب معنوی تنها، بلکه اعم از هر دو مورد است.(2) بنابراین، ولایت از مفاهیم اضافی است که بر هر یک از دو طرف ولایت، ولی اطلاق می گردد؛ مثل این که می گوییم: خداوند، ولی بنده اش است؛ یعنی به حدّی به بنده اش نزدیک است که تنها او مدبّر و ولی امر بنده اش است و او را به راه راست هدایت می کند و به آنچه شایسته اوست، امر و نهی می نماید و در دنیا و آخرت، یاورش است. مؤمن ولی خدا است؛ یعنی به اندازه ای به خدا نزدیک است که فقط او متولّی اطاعت خداوند در امر و نهی می باشد و برکات معنوی او را از قبیل هدایت، توفیق و تسدید و تأیید، نصیب خود می کند و در بهشت رضوان او جای می گیرد.(3)

این مفهوم اضافی (قرب)، یا در امور مادّی است و یا در امور معنوی. در صورت اوّل، دو طرف اضافه، متوافق و شبیه هم است و در صورت دوم، دو طرف اضافه، متخالف است. اضافه اخیر، خود دو قسم است:

1. اضافه دو سویه؛ مانند: پدری و فرزندی و در قرآن: ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَی﴾.

2. اضافه یک سویه و اشراقی؛ چون ولایت خداوند بر مؤمنان و نزدیکی او نسبت به بندگانش(4): ﴿اللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُواْ﴾، ﴿وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ﴾، ﴿هُوَ مَعَکُمْ

1- . علامه طباطبایی، المیزان، ج6، ص11-12؛ بهاءالدین خرمشاهی، دانشنامه قرآن، ج2، باب واو،ص222 و 223؛ شعرانی، نثر طوبی، ج2، ص178.
2- . ر.ک: همین مجموعه، مقاله ولایت در لغت؛ آلوسی، روح المعانی، ج10، ص38؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج21، ص181.
3- . فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج21، ص85؛ علامه طباطبایی، المیزان، ج10، ص89؛ شعرانی، نثر طوبی، ج2، ص578 - 579.
4- . عبداللّه جوادی آملی، ولایت در قرآن، ص37- 39.