امامت پژوهی: بررسی دیدگاه امامیه٫ معتزله و اشاعره صفحه 207

از معناهایی که برای ولایت شده، دو معنی، قابل توجه و دقت است:

1. ولایت در ارث؛ زیرا اکثر مفسران، مراد از ولایت را ولایت در ارث دانسته اند و گفته اند: در آغاز اسلام، ارث بردن، به اسلام و هجرت و یا به سبب عقد مؤاخاتی که پیامبر صلی الله علیه و آله بین مؤمنان ایجاد فرموده بودند، بوده است، نه به قرابت و خویشاوندی. این حکم، تا زمان نزول آیه ﴿وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ﴾(1) باقی بود و با نزول این آیه، آن حکم، نسخ شد.

بعضی از روایات نیز مؤیّد این معنی است؛ از جمله، روایتی است که جریان امام کاظم علیه السلام را با هارون در سؤال و جواب طولانی ای که با امام دارد، نقل می کند و از امام علیه السلام می پرسد: با وجود عباس، عموی پیامبر صلی الله علیه و آله چگونه ولایت به علی علیه السلام رسید؟ امام فرمودند: اولاً تا ولد صلبی (یعنی پدر و مادری) موجود است، به عمو ارث نمی رسد (عبداللّه و ابوطالب، برادران پدر و مادری بودند، اما عباس فقط برادر پدری است). ثانیا عمویم عباس در آغاز اسلام، از مکه هجرت نکرده بود. به همین دلیل، ولایت به او نمی رسد. هارون می گوید: از قرآن دلیل بیاور. امام به این آیه استدلال می کند: ﴿وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَلَمْ یُهَاجِرُواْ مَا لَکُم مِّن وَلاَیَتِهِم مِّن شَیْءٍ﴾ هارون می گوید: تاکنون این مطلب را به کس دیگری هم گفته ای؟ امام می فرمایند: خیر.(2)

با توجه به استدلال امام علیه السلام به آیه شریفه، معلوم می گردد که مراد از ولایت، ولایت در ارث مادّی نیست، بلکه عام است و ادّعای نسخ این حکم نیز درست نخواهد بود؛ چون اگر مراد، ارث مادّی بود و آن هم نسخ شده بود، امام علیه السلام نباید به آن تمسّک می کردند.

2. معنای دوم در خور توجّه، این است که ولایت در آیه مبارکه، به معنای مطلق ولایت باشد؛ یعنی تمام انواع ولایت بین مؤمنان؛ اعم از ولایت ارث و امان و