امامت پژوهی: بررسی دیدگاه امامیه٫ معتزله و اشاعره صفحه 223

به واسطه هر دو حرف (الی و عن) باشد، به معنای برگرداندن و متوجّه نمودن خواهد بود(1) و اگر تعدّی آن با «علی» باشد، به معنای تغیّر می آید.(2) در قرآن، مشتقّات این ماده، 111 بار به کار رفته و به معانی: انصراف، ابا نمودن، اعراض، دوری، انهزام،(3) به کار کسی برخواستن(4) و ابتاع و اتخاذ دوست و ولی(5) آمده است.

بعضی متذکر شده اند که تولّی به معنای مطلق اعراض است و ملازم با ادبار نیست؛ زیرا تولّی و اعراض پیامبر صلی الله علیه و آله از ابن مکتوم، بدون ادبار بود.(6) تولّی به ادبار، گاهی حقیقت است؛ مانند: ﴿بَعْدَ أَن تُوَلُّوا مُدْبِرِینَ﴾(7) و گاهی کنایه از انهزام است؛ مانند: ﴿ثُمَّ وَلَّیْتُم مُّدْبِرِینَ﴾(8) و گاهی هم به معنای انصراف است. اعراض، در واقع انصراف از شی ء است به قلب، اما اگر در جایی حمل تولّی بر اعراض، امکان نداشت، بر لازم اعراض؛ یعنی عدم انتفاع و یا بر ملزوم اعراض؛ یعنی ارتداد حمل می گردد.(9)

حاصل سخن

معانی ولایت و مشتقات آن در قرآن، جهت و رویکرد تازه و خاصّی به خود گرفته که با معانی لغوی گذشته آن، تفاوت اساسی و جدّی دارد؛ زیرا کاربرد آن در قرآن، یک واحد منسجم و منظّم مقدس را تشکیل داده و راهکار رسیدن به کمال را در زندگی دنیوی و اخروی، مشخّص می سازد و در رأس آن واحد، ولی بالذّات و

1- . سیدعلی اکبر قرشی، قاموس قرآن، ج7، ص245- 246.
2- . شرتونی، اقرب الموارد، ج3، ص440.
3- . دامغانی، الوجوه و النظائر، ص187- 188: تولّی به چهار وجه است: 1. انصراف نحل/ 8؛ 2. الی (مائده/ 49)؛ 3. اعراض (نور/ 54)؛ 4. انهزم (انفال/ 15).
4- . تفلیسی، وجوه القرآن، ص58.
5- . سیدعلی اکبر قرشی، قاموس قرآن، ج7، ص245- 246.
6- . ایوب بن موسی حسینی کفوی، الکلیات، ص28.
7- . انبیاء/ 57.
8- . توبه/ 25.
9- . حسینی کفوی، الکلّیات، ص309.