امامت پژوهی: بررسی دیدگاه امامیه٫ معتزله و اشاعره صفحه 294

«إنّما» مرکب از دو کلمه است: «إنّ» که به معنای اثبات و تحقق است و «ما» که مفید نفی است. این دو کلمه، بعد از ترکیب نیز همان معنای قبل از ترکیب را دارد؛ زیرا تا یقین به انتقال از معنای نخست به معنای دوم نداشته باشیم، قاعده این است که معنای نخست را اخذ کنیم. پس «إنّما» اثبات و نفی را افاده می کند. بدین ترتیب، در جمله ای که «إنّما» به کار رفته است؛ مثل «إنّما اللّه إله واحد»، فروض متعددی متصوّر است،(1) ولی تنها فرض معقول، این است که حکم برای امر مذکور (در جمله)، اثبات و از غیر مذکور، نفی شود؛ مثلاً در «إنّما اللّه إله واحد» بگوییم: تنها معبود، اللّه است و غیر از اللّه، معبودی نیست، و این همان حصر است.(2)

2. اهل لغت و ادب، نوعا معتقدند که «إنّما» بالوضع، دالّ بر حصر است. به این بیان که «ما» در «إنّما» «ما»ی کافه است که مانع از عمل «إنّ» می شود(3) و از جهت معنی، چون معنای «ما»ی نافیه و «إلاّ» را با خود دارد، مفید حصر است،(4) و این، افاده حصر بالوضع است.(5)

از این دو قول، قول اهل لغت و ادب، دقیقتر و معقول تر به نظر می رسد(6) و در این گونه موارد، دیدگاه آنها برای دیگران، ملاک و مَرجع است؛ زیرا آنها در این فن، خبره اند. بنابراین، «إنّما» بالوضع دال بر حصر است.

بر فرض که قول خاصی را ترجیح ندهیم، قدر جامع بین همه احتمالات و اقوال، این است که «إنّما» اگر بدون قرینه در کلام واقع شود، مفید حصر است؛ چه کیفیت

1- . ر.ک: پایان همین مقاله، «یادداشتهای بخش بررسی معانی کلمات»، مورد «الف».
2- . ر.ک: علامه حلی، کشف المراد، ص368؛ همو، مناهج الیقین، ص472؛ فاضل مقداد، ارشاد الطالبین، ص342.
3- . شرتونی، اقرب الموارد، ج1، ص22؛ فیومی مقری، المصباح المنیر، ص26؛ بستانی، محیط المحیط، ص20.
4- . سکّاکی، مفتاح العلوم، ص291؛ تفتازانی، مطوّل، ص167.
5- . سکّاکی، مفتاح العلوم، ص293؛ تفتازانی، مطوّل، ص170.
6- . ر.ک: پایان همین مقاله، «یادداشتهای بخش بررسی معانی کلمات»، مورد «ب».