امامت پژوهی: بررسی دیدگاه امامیه٫ معتزله و اشاعره صفحه 378

2. چرا امام علیه السلام به رغم این که از ابتدا تا آن روز، خلافت را حقّ مسلم خود می دانستند، در مقابل اصرار مردم، از پذیرش آن خودداری فرمودند؟

3. سومین مسأله ای که می تواند در این ماجرا مورد تأمّل قرار گیرد، شیوه امام علیه السلام در پذیرش خلافت و چگونگی بیعت است.

4. انتخاب واحد با انگیزه های گونه گون

این سؤال مطرح است که آیا همه مردم با یک بینش و با انگیزه واحد به سراغ امام علی علیه السلام رفتند؟ تردیدی نیست که افرادی چون عمار و مالک اشتر و مانند اینها برای بازگردانیدن حق امام علیه السلام به او و هدایت امر خلافت به سراغش رفتند. آیا همه مردم با این نیت به امام علیه السلام رجوع کرده بودند؟ آیا همه آنها خواهان حکومت دینی بودند؟ یعنی حکومتی چون حکومتی که رسول خدا صلی الله علیه و آله بنیاد نهاده بود؟

برای تبیین این مطلب باید تربیت اجتماعی مردم در دوران خلفای پیشین مورد بررسی قرار گیرد. بنابراین باید به گذشته برگردیم و خصوصا به دوران عثمان بن عفان نظری بیندازیم تا ببینیم اوّلاً، امت اسلام در دوران خلفای پیشین از نظر تربیت دینی، دارای چه وضعیتی بودند و ثانیا، آیا همه ناراضیان و مخالفان خلیفه سوم، متعیّنا در پی خلافت امام علی علیه السلام بودند؟

در دوران خلافت عثمان، به تربیت دینی امت اسلام ضربه سهمگینی وارد شد؛ زیرا در این دوران، همچنان که در دوره های قبل هم بدعتهایی صورت گرفته بود، بدعتها شدّت یافت. صحابه اسلام شناس و مفسّر، مورد بی مهری قرار گرفتند و از فعالیت فرهنگی در جامعه بازماندند، اما قصّاصون بار دیگر به مساجد و منابر راه یافتند و در حالی که نقل احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله ممنوع بود، آنان خرافات و جعلیات بسیاری را به مردم القا می کردند و در واقع در مواردی، مردم به دوران جاهلیت برگشته بودند. از طرف دیگر، به واسطه وفور نعمت و سرازیر شدن غنایم به مملکت اسلامی، حبّ مال و دنیاطلبی بر روحهای بسیاری چیره شده بود. با این وصف،