امامت پژوهی: بررسی دیدگاه امامیه٫ معتزله و اشاعره صفحه 40

ایجی در المواقف، میرزا رفیعا نائینی در الشجری الالهیه و نوری طبرسی در کفایی الموحدین بر اخذ این قید (واجب الاطاعی بودن) در تعریف امامت، تصریح کرده اند. نائینی گوید: «امام کسی است که اطاعت او در ترویج شریعت و اقامه عدل بر کل مردم واجب باشد، به جای اطاعت و انقیاد نبی در حال حیاتش».(1)

2. تمایز امام از غیر آن

متکلمان برای تفکیک منصب امامت از سایر منصبهای دینی، قیدهایی را در تعریف امامت ذکر کرده اند:

1. نیابت از پیامبر گرامی اسلام؛ این قید، تمایز امامت با نبوت را نشان می دهد. در خصوص این قید، در مبحث تمایز نبی و امام، بحث خواهیم کرد.

2. ریاست عامه؛ قید عامّه، امامت را از دیگر منصبهای تحت ولایت امام؛ مانند قضاوت و حکومت در ایالتهای مختلف، متمایز می کند. برخی برای این تمایز، از قید «علی وجه لایکون فوق یده یدٌ» استفاده کرده اند(2) و برخی قید «بحقّ الاصالی» یا «بالاصالی لا بالنیابی» را آورده اند.(3) به هر حال، مراد این است که امامت، عالی ترین منصب در جامعه دینی پس از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله است.

3. ریاست الهیّه یا ریاست دینی؛ کسانی چون خواجه طوسی و میرزا رفیعا نائینی با ذکر این قیدها سعی کرده اند تفاوت حکومتهای غیر دینی ملاک و پادشاهان را با ولایت ائمه نشان دهند. بنابراین، می توان به عنوان حاصل جمع بین تعریفهای ارائه شده، امامت را چنین تعریف کرد:

امامت، پیشوایی و ریاست عامه دینی بر امت مسلمان در امور دینی و دنیوی آنهاست که به جانشینی پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله حافظ شریعت و تداوم گر هدایت الهی

1- . میرزا رفیعا نائینی، شجری الهیّه، نسخه خطی شماره 159، موقوفه علی اصغر حکمت، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
2- . مانند عبدالجبار معتزلی.
3- . مانند سید مرتضی علم الهدی و غالب متکلمان شیعی.