امامت پژوهی: بررسی دیدگاه امامیه٫ معتزله و اشاعره صفحه 426

دیگری مانند وی بیاید».(1)

الف. علّت پیدایش خوارج

بیشتر اهتمام خلفای پس از امام علی علیه السلام، فتح و گسترش سرزمین های اسلامی بود. معلوم است چنین امری سبب می شد که افراد بسیاری با فرهنگها و ملیتهای گوناگون، به اسلام روآوردند؛ عدل و مساوات حکومت اسلامی آنان را جذب می کرد. از این رو، آموزش این افراد و آشناساختن اینان با روح فرهنگ اسلامی از وظایف مهم حاکمان اسلامی بود که معمولاً مورد غفلت قرار می گرفت.

اگرچه بیشتر خوارج از اعراب بودند، اما در میان آنها غیر عرب نیز وجود داشت. ویژگی همه آنها این بود که نادان، امّا مقدس مآب بودند. آنان با فرهنگ اسلامی آشنایی نداشتند. از جنبه های مختلف، خصوصا بینش و معرفت، دارای کاستیهای بسیار بودند. از این رو چاره ای نداشتند جز این که از طریق عبادتهای بی روح و رکوع و سجودهای طولانی، آن کاستیها را جبران کنند.

امیر مؤمنان علیه السلام روحیه خوارج را چنین توصیف فرموده است:

آنان مردانی خشن، فاقد اندیشه عالی و احساسات لطیف، مردمی پست، برده صفت و اوباش هستند که از هر گوشه ای جمع شده اند و از هر ناحیه ای فراهم آمده اند. اینها کسانی هستند که باید اوّل تعلیم ببینند، آداب اسلامی به آنها تعلیم داده شود و در فرهنگ و ثقافت اسلامی خبرویت پیدا کنند. باید بر اینها قیّم حکومت کند و مچ دستشان گرفته شود، نه این که آزاد بگردند و شمشیرها را در دست نگه دارند و راجع به ماهیت اسلام اظهار نظر کنند. اینها نه از مهاجرانند که از خانه های خود به خاطر اسلام مهاجرت کردند و نه از انصار که مهاجران را در جوار خود پذیرفتند.(2)