امامت پژوهی: بررسی دیدگاه امامیه٫ معتزله و اشاعره صفحه 99

درخت معرفت دینی، کجاست؟ اگر از اصول عقاید است، آیا از اصول دین اسلام به شمار می رود؛ به گونه ای که یکی از ارکان و مقوّمات اندیشه اسلامی تلقّی گردد، یا از اصول مذهب می باشد؟

این مسأله، مبانی و لوازمی دارد. یکی از عمده ترین مبانی این مسأله، تصویر فرد از اهمیت و منزلت امامت است. بر مبنای یک تصویر، امامت، از فروع است و بر مبنای تصویر دیگر، از اصول.(1) یکی از لوازم مسأله، تلقی ما از منکِر امامت است. بر مبنای اصل انگاری امامت، منکر آن، در واقع، یکی از مقوّمات را انکار کرده است؛ در حالی که بر مبنای فرع انگاری، چنین استلزامی نیست. همچنین، یکی از آثار این مسأله، نحوه ارتباط فرد با امام است.

این که آیا امامت، از اصول دین یا مذهب و یا از فروع آن است، به لحاظ منطقی، مسبوق بر شناخت مفاهیمی همچون «مراد از دین»، «مقصود از مذهب» و «تمایز مفهومی و حقیقی اصول و فروع» است به همین دلیل، پیش از گزارش آرای دانشمندان در پاسخ به مسأله و تحلیل آنها، اشاره به تمایز اساسی دین و مذهب و اصل و فرع، ضروری است:

گفتار اول: تمایز دین و مذهب

اشاره

دو واژه دین و مذهب، تابع قاعده «إذا اجتمعا افترقا وإذا افترقا اجتمعا» است. زمانی که هر دو با هم به کار رود، معمولاً دو معنای مختلف دارد، اما در کاربردهای جداگانه به معنای واحد به کار می رود.

1. مفهوم شناسی «دین»

«دین» در لغت(2) به معنای جزاء، طاعت، حکم، شأن، عادت، عبادت، حساب و