آیه تطهیر، نگرش ها و چالش ها صفحه 1

مقدمه

(انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یطهرکم تطهیرا). [1] .قرآن کریم، ضیافت معرفت الهی است و بر این خوان پربار، جرعه های ادب و محبت نهاده اند، که «القرآن مأدبه الله» و همگان را برای پذیرایی فراخوانده اند: «فتعلوا مأدبته ما استطعتم».قرآن کریم عمود نورانی الهی است که از عرش تا فرش پرتو افکنده است:«کتاب الله حبل ممدود من السماء الی الارض» و نردبان بهشتی است که آیه هایش، پله پله، اهل قرآن را به درجات بالای بهشت می رساند: «ان درجات الجنه علی عدد آی القرآن یقال لقاری القرآن اقراء فارق».و اینک روا است که سر بر آستان قرآن ساییم و به رسم ادب، از جرعه های معرفتش بهره مند شویم.موضوع این نوشتار، آیه ی نورانی تطهیر است، که در میان آیات قرآن، درخشش ویژه دارد و از روز نزول آن بر جان پاک پیامبر، بارقه های لطف و رحمت ویژه ی حق را در بیت نورانی آن حضرت نمایانده است.تاریخ، گواه صادق اثر جان بخش نزول آیه ی، بر شخص رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و اهل بیت ارجمند ایشان است. زمزمه و ترنم عاشقانه ی ایشان، تا ماه ها پس از نزول آیه ی، بر آستان اهل بیت، شنیدنی است و صحنه ی زیبای محفل آسمانی اصحاب کساء، فرودگاه این آیه ی، دیدنی!و چه این که در طول تاریخ، این آیه، سند افتخار منزلت و ارج عرش اهل بیت به شمار آمده است، که انبوه روایات و اخبار معتبر، شاهد آن است. در این باره، سخن فراوان گفته اند. کم تر کتاب تفسیری است که به مناسبت این آیه، از فخر و شرف اهل بیت، به تفصیل یا

اجمال یاد نکرده باشد.افزون بر این، کتاب ها و رساله ها و مقاله های فراوان، در این باره نگارش یافته است که نقطه ی مشترک همه ی آن ها، اعم از دیدگاه های شیعه و سنی، اشاره به مقام ارجمند اهل بیت است. گو این که گاه به ندرت، از این پیام روشن، غفلت یا تغافل شده، بعضا تفاسیری انحرافی از آیه ارائه شده است.محققان اسلامی آن گاه که فارغ از مجادلات و جبهه بندی های کلامی و سیاسی، به سراغ فهم آیه ی تطهیر رفته اند و درصدد کشف مراد آن برآمده اند، ظهور آن را در پرتو انبوه روایات معتبر، تفسیر کرده اند؛ چه این که با بازگشت به عصر نخستین اسلام و فضاشناسی بستر نزول آن و توجه به فهم معاصران پیامبر و اصحاب ایشان و تابعان، این نکته مسلم انگاشته می شود که ذهنیت غالب در فضای جامعه اسلامی، دلالت آیه ی تطهیر بر مقام و منزلت بلند گروهی خاص از خاندان پیامبر و در رأس ایشان خود آن حضرت بوده است، به گونه ای که همواره ادعای شخصی مانند عکرمه، مبنی بر اختصاص خطاب آیه به زمان پیامبر - آن گونه که گزارش کرده اند - نظری شاذ و خلاف مشهور تلقی شده، نوع مواجهه وی با این مسئله نیز گویای این نکته است؛ چنان که در روایت ابن جریر و ابن مردویه آمده است که عکرمه ضمن تکذیب تصور عام و شایع درباره ی آیه، از اختصاص مفهوم آن به زنان پیامبر سخن می گوید:لیس بالذی تذهبون الیه انما هو نساء النبی. [2] .هم چنین غرابت ادعای وی را می توان از این نکته به دست آورد که به جای تکیه بر برهان و استدلال و استناد به بیان پیامبر و شواهد منقول از شاهدان نزول

آیه ی، مردم را دعوت به مباهله می کند!من شاء باهلته أنها نزلت فی أزواج النبی. [3] .از این عصر، هر چه فاصله می گیریم، در پی جبهه بندی های خاص کلامی و سیاسی و متأثر از آن، نوع دیگری از توجه به مفاد آیه ی را می بینیم و ادعای شاذ عکرمه را، که بدون استناد به روایت نبوی یا گزارش صریح شاهدان نزول آیه، پیش از این، در حاشیه ی آرا قرار داشت، در متن تفاسیر مربوط به آیه ملاحظه می کنیم. [4] .در کنار این رویکرد، تفسیر دیگری مطرح می شود که سعی دارد ضمن توجه به روایات تفسیری و گزارش منقول درباره ی سبب نزول آیه ی، رویکرد متأخر و متأثر از جبهه گیری های کامی و سیاسی را نیز رها نکند. از این رو، مفاد آیه را شامل مصادیق گوناگون شمرده، از اهل بیت مفهومی عام ارائه می کند که هم اصحاب کساء و هم زنان پیامبر را شامل شود. [5] .به طور طبیعی در بستر منازعات و مجادلات عقیدتی، دامنه ی بحث درباره ی مدلول آیه، گسترش یافته است و تا امروز، این بحث، نقش محوری خود را ایفا کرده است.آن چه تدوین این نوشته را با وجود کتاب ها و مقالات فراوان درباره ی این موضوع باعث شده است و هدف رویکرد اساسی ما محسوب می شود، عمدتا مورد زیر است که به نظر می رسد کم تر مورد توجه دقیق محققان قرار گرفته است:1. تبیین منظم و منطقی وجوه مربوط به آیه و روشن ساختن مغالطاتی که در مباحث مربوط به آن رخ داده است.2. تبین مبانی قرآن شناختی و تفسیری بحث درباره ی آیه.3. اشاره به بعد تربیتی عام آیه، با صرف نظر از بعد کلامیبه بیان دیگر، شاید بتوان گفت که

ویژگی اساسی این نوشتار، نگاهی روشن شناختی به مباحث مربوط به آیه ی تطهیر است.مطالب نوشتار حاضر در چهار بخش سامان می یابد:بخش اول: نگاهی کلی به پیام آیه ی تطهیربخش دوم: نقد و بررسی مبانی تفسیری مربوط به آیه ی تطهیربخش سوم: نگاهی به مفاهیم کلیدی آیه ی تطهیربخش چهارم: نگاهی به روایات درباره آیه ی تطهیر

نگاهی به پیام آیه ی تطهیر

در مقدمه با نگاهی تاریخی، دورنمایی از رویکردهای مربوط به آیه ی تطهیر را گزارش کردیم. اینک درصددیم پیام اساسی آیه را از دیدگاه دانشمندان و صاحب نظران جست وجو کنیم.به نظر می رسد که می توان از سه رویکرد مهم، در تفسیر آیه یاد کرد:1. رویکرد اول آن است که آیه، صرفا بیان گر فلسفه ی احکام شرعی و خطابات واقع در آیات مربوط به آن است، بدون آن که گویای فصل و منقبتی خاص برای مخاطبان آیه باشد.به بیان دیگر، آیه از اراده ی تشریعی الهی، در جعل احکام و بیان خطابات شرعی و از غرض و فایده عمل به این احکام سخن می گوید و علت غایی خطابات مزبور را بیان می دارد، نکته ای که می تواند خطاب به هر انسان مکلفی صادق باشد؛ اما اهل بیت به علت جایگاه خاص فامیلی، بیش تر هدف توجه این خطابند و وضعیت حساس تری دارند. لذا در این آیه، اختصاصا آنان در نظر گرفته شده اند.بر اساس، مفهوم آیه ی تطهیر چنین خواهد بود: «خداوند از خطابات شدید خود به شما هدفی ندارد، جز آن که شما را، که اهل بیت هستید، از آلودگی و رجس مصون بدارد و پاکتان سازد». جمعی از مفسران اهل سنت، مانند فخر رازی، این تفسیر را مورد توجه قرار داده اند. [6] .2. رویکرد دوم آن است که آیه ی تطهیر، ضمن بیان

علت و غرض الهی از خطابات شرعی، حاکی از فضل و منقبتی ویژه برای مخاطبان است که در پرتو آیات الهی و به واسطه ی پیوندی که با بیت پیامبر دارند، حاصل شده است.این رویکرد را می توان در کلام سید قطب ملاحظه کرد. وی خطابات انشایی قبل از آیه ی تطهیر را ناظر به وسایل اذهاب رجس و اسباب تطهیر زنان پیامبر، به عنوان مخاطبان خاص آیه می داند. وی اشاره می کند که زنان پیامبر، به عنوان پاک ترین زنان روی زمین، وقتی برای کسب طهارت، مخاطب این دستورها واقع شده اند، دیگران که منزلت و جایگاه آنان را ندارند، به مراتب نیازمندتر به این وسایل و اسبابند.او تلویحا اراده ی الهی در آیه ی تطهیر را اراده ی تکوینی از نوع آیه ی (اذا أراد شیئا أن یقول له کن فیکون) می شمارد که گویا با مسلم انگاشتن علم و التزام زنان به مضمون خطابات، از دلالت آیه بر تکریم بزرگ آنان چنین می گوید:(انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یطهرکم تطهیرا)، و فی العباره تلطف ببیان عله التکلیف و غایته، تلطف یشی بأن الله سبحانه - یشعرهم بأنه بذاته العلیه - یتولی تطهیرهم و اذهاب الرجس عنهم. و هی رعایه علویه مباشره بأهل هذا البیت و حین نتصور من هو القائل - سبحانه و تعالی - رب هذا الکون الذی قال للکون: کن، فکان، الله ذوالجلال الاکرام، المهیمن العزیز الجبار المتکبر.. حین نتصور من هو القائل - جل و علا - ندرک مدی هذا التکریم العظیم. [7] .3. رویکرد سوم آن است که آیه ی تطهیر، ارتباطی با خطابات شرعی زنان پیامبر نداشته، مستقل از احکام تشریعی و فارغ از بیان فلسفه

و غرض تشریع احکام، حاکی از اراده ی قطعی الهی و سنت جاری و حتمی خداوند درباره ی اهل بیت، به معنای خاص آن است. بر این اساس، آیه گواه فضل و منقبتی ویژه برای اهل بیت است که جز پیامبر و خاندان پاک و معصوم ایشان، کسی سزاوار آن نیست.بر این اساس، آیه ی تطهیر، صرفا وعده و قرار مشروط الهی مبنی بر «اذهاب رجس»و «تطهیر» و مربوط به آینده نیست، بلکه نوعی حکایت و خبر قطعی از سنت و قانون الهی در حق اهل بیت است که از آغاز خلقت نخستین فرد آنان تا پایان حیات آخرین آنان را شامل است. گو این که این امر، مطلق، عبث و غیر حکیمانه نیست.رویکرد اخیر، که ریشه در انبوهی از روایات دینی دارد و مستند به ذهنیت و فهم شاهدان و معاصران نزول است، بیش تر در کلام عالمان و مفسران شیعی مورد تأکید قرار گرفته است، هر چند به اجمال یا تفصیل، در بیان برخی عالمان و مفسران اهل سنت، مانند حاکم حسکانی، مؤلف شواهد التنزیل و ابو جعفر طحاوی، مؤلف مشکل الاثار نیز سابقه دارد. [8] .نکته ی مهمی که بیان آن در این جا مناسب است، آن است که در هر یک از رویکردهای یاد شده، بخش های آیه ی تطهیر، به گونه ای مناسب توجیه و متناسب با آن، تفسیر شده است؛ مثلا دو رویکرد نخست، با تأکید بر نظم ظاهری آیات و سیاق مربوط، به تفسیر آیه پرداخته اند و رویکرد اخیر، با تکیه بر مفهوم مستقل آیه از سیاق خود، به تفسیر آن می پردازد و مبنای اساسی خود را شواهد فراوان روایی و ظهور مستقل خود آیه می شمارد.