دلایل عقلی و نقلی امامت و مهدویت صفحه 65

غزالی، این معنا را با دقت بیشتری گفته است: «سزاوار نیست که مفهوم فیض در رابطه با خداوند، همان مفهومی باشد که از فیضان و لبریزی آب از ظرف فهمیده می شود؛ چرا که روشن است اجزاء آب از آب ظرف، جدا شده و به دست، می پیوندند. بلکه باید گفت مفهوم فیض، مانند فیضان نور خورشید بر دیوار… یا مانند فیضان تصویر بر آینه است… چنان چه جود الهی نیز همین گونه می باشد؛ که از آن به فیض تعبیر می شود»(1).

موسی ابن میمون (603ق) نیز در این رابطه می گوید: «اسم فیض در زبان عبرانی هم بر خداوند اطلاق می شود؛ چون بهترین تشبیه برای فاعلیت خداوند همین است که او را به چشمه جوشان آب تشبیه کنیم».(2)

انگیزه طرح مباحث فیض

در حقیقت، مسأله حدوث و قدم عالم -که تا اکنون، ذهن بشر را مشغول کرده- موجب طرح نظریه فیض گشته است؛ چراکه میان مورخان، مشهور است که رأی ارسطو بر ازلیت و قدم عالم، و رأی افلاطون (در رساله تیمائوس) بر حدوث و خلقت زمانیِ جهان بوده است.(3)

نظریه فیض به این معنا تصریح دارد که اقتضای ذات حق و اسماء و صفات او، دوام فاعلیت و عدم تعطیل فیض است؛ زیرا از سویی، صفات سلبی- مانند بخل، امساک و…- در باری تعالی راه ندارد و از سوی دیگر، زمان و زمانیات نیز از متفرّعات عالم است و بر فعل خداوند، حاکم نیست،(4) و نیز به اقتضای اصل ضرورت ایجاد معلول از علت تامه، معلول خداوند نیز

1- رفیق عجم، موسوعه مصطلحات الامام الغزالی، ص567. (به نقل از الاجوبه الغزالیه، ص349، چاپ اول ناشرون، بیروت)
2- ابن میمون، دلاله الحائرین، ص303.
3- رحیمیان، فیض و فاعلیت وجودی، ص222.
4- رحیمیان، فیض و فاعلیت وجودی، ص226.