معرفت معاد صفحه 232

6 _ 30. رابطه عمل با جزای عمل

برخی از طرفداران عرفان و تصوّف نظری و فلسفه نوافلاطونی عقاید بدیهی اسلامی و وجود بهشت و جهنّم خارجی را انکار کرده (1)و نعمت ها و عذاب ها را از انشائات روح

و قائم به آن شمرده اند. در این دیدگاه ، انسان طبق آنچه روح از خوبی ها و بدی ها به دست آورده ، پاداش یا کیفر می بیند. امّا ثواب و عقاب حور و قصور یا آتش ، بهشت وجهنّم و خوشی ها و آلام آنها، چیزی ورای روح و فعالیّت های آن نیست و جملگی صور ادراکی فاقد مادّه هستند. (2)معتقدین به این نحله ، ثواب و عقاب را در نشأت اخرویّه

به صورت تجسّم اعمال دانسته و معتقدند جزای عمل عین عمل است و نیکی ها و بدی های کسب شده از سوی روح در دنیا عینآ در عوالم اخروی مجسّم خواهد شد و نتیجه عمل هر فردی بدین طریق برای او نمودار خواهد شد. یعنی منشأ نیکی و بدی و پاداش و کیفر بهشت و دوزخ در جهان آخرت ، آثار روح است و نمی تواند از آن جدا باشد. (3)

روشن است که کلّیّت این تلّقی ، از نظر شکل و محتوا مخالف و مغایر با مبانی عقاید وحیانی است . طبق عقاید قطعی و بدیهی اسلام ، انسان پس از مردن دوباره زنده می شود و روح به بدن باز می گردد و پس از رسیدگی اعمال ، خوبان به بهشت مادّی جسمانی و بدان به جهنّم مادّی جسمانی خواهند رفت . از این رو اندیشه ملّاصدرا _ که بر مبنای انکار آخرت و بهشت و جهنّم مادّی خارجی استوار است _ از اساس مغایر اندیشه وحیانی می باشد و در ابعاد مختلف با آن ناهمسو است .

ثواب و عقاب در اندیشه وحیانی عین و معادل عمل نیست و ویژگی های متفاوت با جهان شناسی معادی عرفان نظری دارد، از جمله در این جهات  :

_ قطعیّات و محکمات قرآن مجید و احادیث متواتر از معصومان (علیهم السلام) این است

1- اسفار، ج 9، ص 335.
2- اسفار، ج 9، ص 268.
3- العرشیه ، ص 35؛ فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملّاصدرا، ص 142.