معرفت معاد صفحه 38

2 _ 1 _ 6. معاد مثالی

در فلسفه اشراق که به عالم مثال اعتقاد دارند، بهشت و دوزخ را با جسم مثالی (1)

می دانند که عالمی متوسّط میان جسمانیات و عالم مجردات مانند عالم خواب است . در این دیدگاه ، روح با بدن برزخی محشور می شود که طول و عرض دارد ولی مادّه ندارد. این دیدگاه مربوط به شیخ اشراق در مورد متوسّطان از مردم است ، که با معاد قرآنی انطباق ندارد. امّا دیدگاه وی در مورد کاملان ، با نفی «معاد بدنی » آشکارا در تعارض و تضاد با آرای بدیهی دینی است . (2)شیخ اشراق در بیان احوال نفوس انسان

بعد از مفارقت از بدن ، در مورد کاملان چنین نوشته است : از کالبد انسانی رهایی یافته و به جهان نور محض روند و در آن جا مقام گزیده و در زمره انوار قدسیّه درآیند. سهروردی در مورد متوسّطان نوشته است : نیک بختانی که در دانش و عمل میانه اند و زاهدانی که پاک و منزّهند _ در بُعد عملی نه علمی _ چون از کالبدهای جسمانی به عالم مثال معلقه ای که مظهر و محلّ آن برازخ علویه بود بپیوندند... (3)

3 _ 1 _ 6. معاد با جسم اختراعی

ملّاصدرا _ فیلسوف مشهور عصر صفوی _ بر مبنای فلسفه تلفیقی خود، چنین تصویری از معاد ارائه می کند: نفس انسان پس از جدایی از بدن باقی می ماند و تمام پاداش ها و عذاب های اخروی از انشائات و ابداعات و اختراعات نفس است . امور آخرتی _ از بهشت و جهنّم و نعمت ها و عذاب ها _ همگی قائم به نفس و روح است

1- در سده سیزدهم هجری ، شیخ احمد احسایی سخنانی پیرامون مسائل اعتقادی از جمله معاد ابراز داشت .برخی از پژوهشگران دیدگاه معادی وی را مثالی دانسته و مشابه آرای غزالی و سهروردی نوشته اند (ر.ک  :دانشنامه امام علی (علیه السلام)، ج 2، ص 400). آرای شیخ احمد مبتنی بر مطالب غلوآمیز و ضعیف و سست بودومورد نقد فقها و متکلّمان شیعه قرار گرفت و جایگاه علمی نیافت . پیروان وی به شیخیّه مشهور شدند.
2- ر.ک : حکمه الاشراق ، ص 353 و 359 _ 362؛ حقّ الیقین ، ص 466؛ معاد انسان و جهان ، ص 146.
3- حکمه الاشراق ، ص 353 _ 363.