خطر مادی شدن دین صفحه 124

دیگر آمدن و رفتن افراد و جوامع برای ظهورِ سنت خاصی است و لذا چون عمر تمدن و ملتی سرآمد و شرایط ظهور و برگشت آن کامل شد آن تمدن می رود و این یعنی تحقق سنت ظهور قسط و ظهور حق در موطن هستی، و وقتی زمینه ی اجرای این سنت برای ملّتی به اتمام رسید دیگر حیات این ملّت تمام است و چون عمر تمدنی و ملتی سرآمد آن تمدن می رود و هرگز قابل تغییر نیست، یعنی «لا یَسْتَقْدِمونَ ساعَهً وَ لا یَسْتَأخِرون» کسی نمی تواند آن را عقب و جلو بیندازد. در این مرحله از عمر تمدن ها، اعمال، سرعت و جهت خاص خود را دارند و همه چیز برای به انتها رسیدن است.

شاخص های هلاکت تمدن ها

در آخر عمرِ تمدن هایی که سرآمد آن ها هلاکت است، کثرت بر وحدت و صورت بر معنا غلبه می کند و کمّیت جای کیفیت می نشیند، زیرا در شرایطی قرار می گیرند که همه ی خصوصیاتِ بقاء و پایداری را از دست داده اند، نه کمالی در آن جامعه و تمدن می توان یافت نه وحدت و انسجامی. در فلسفه ی اسلامی روشن می شود خداوند عین وحدت و عین کمال است و عالم ماده عین کثرت و عین نقص است و از آن جهت که خداوند عین وحدت و عین وجود است هر جریان غیر الهی نه از وحدت بهره مند است و نه از وجود و بقاء و پایداری. پس هر اندازه که تمدنی به