انسان و معاد صفحه 141

ما به پا مکن تا تهدیدهایت بر ما عملی نشود.

با توجه به روایاتی که ذکر شد و نیز با توجه به مطالبی که در بحث حقیقت روح گفته شد که ارواح همچون بدن ها موجوداتی مادّی اند و تفاوت میان  آن ها در مراتب مادّه است. یعنی ارواح موادّی لطیف و رقیق اند ولی بدن ها موادی غلیظ و سنگین اند.

و نیز با توجه به اینکه ارواح در عالم ارواح مشخّص و متعیّن بوده و با هم رفاقت و دوستی و خشم و دشمنی داشتند، روشن می شود این که گفته می شود: خداوند متعال در عالم برزخ برای ارواح بدن هایی مثالی خلق می کند، نمی تواند از نظر روایات امری قطعی و مسلّم باشد، بلکه می توان گفت که ارواح وقتی از بدن ها جدا می شوند خودشان به همان صورت اصلی خویش که همانند صورت بدن دنیوی است ظاهر می شوند، همان طور که در خواب و رؤیا روح به صورت همان شخص رؤیت می شود.

آگاهی ارواح در برزخ از احوال دنیا

به نظر می رسد ارواح در عالم برزخ از امور دنیا آگاهی کامل داشته باشند. ولی با وجود این روایات در این زمینه متفاوت است. و از مجموع  آن ها آن چه به طور مسلّم می توان پذیرفت این است که ارواح در برزخ از آزادی کامل برخوردار نیستند و اطّلاعات آن ها نسبت به امور دنیا محدود به مواردی خاص است که از سوی خدای تعالی بر ایشان اجازه داده شده است.

در حدیثی آمده است که وقتی مؤمنی می میرد، روح او به ارواح مؤمنان دیگر در عالم برزخ می پیوندد. ارواح دور او جمع می شوند و از او درباره دوستانشان در دنیا سؤال می کنند. اگر او در جواب بگوید: او زنده بود، به او امیدوار می شوند که به آن ها ملحق خواهد شد و اگر بگویند او مرده است به همدیگر می گویند:اوهلاک و