دائره المعارف طهور: اصول عقاید صفحه 830

و اما رابعا، به دلیل اینکه اکثر شبهات وارده بر معاد جسمانی مثل شبهه تناسخ و شبهه آکل و مأکول و شبهه عدم وفا نمودن مواد به نفوس غیر متناهیه و امثال این شبهات، همه بنا بر این قول است. و نیز غیر از آنچه گفتیم و شمردیم در زوایای این مسأله و این گفتار چیزهائی از اشکالات و ایرادات پنهان و مختفی است.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معاد شناسی 6- صفحه 161 و 162

کلی__د واژه ه__ا

معاد جسمانی آخرت شبهه آکل و مأکول متکلمان

پاسخ ملاصدرا به شبهه لزوم مکان برای بهشت و دوزخ

از جمله اشکالات بر معاد جسمانی اینست که اگر بهشت و جهنم موجود و جسمانی باشند، مکان آنها جاست؟ و در کدام جهت از جهات عالم، پیدایش آنها می باشد؟ پس اگر پیدایش آنها یا پیدایش یکی از آنها بالاتر از محددالجهات (فلک الافلاک و آخرین فلک) است، پس لازم می آید که در لامکان مکان باشد و در لاجهت جهت باشد. و اگر داخل در طبقات آسمان ها و زمین باشد یا در بین طبقه ای و طبقه دیگر بوده باشد، پس لازمه اش یا تداخل است و یا انفصال بین آسمانی با آسمان دیگر؛ و تمام این لوازم مستحیل است؛ و علاوه بر این با قول خدای تعالی: «و جنه عرضها السم_اوات و الارض؛ و بهشتی که عرض آن آسمان ها و زمین است» (آل عمران/133) منافات دارد.

این تقریر شبهه است؛ و اما راه دفع آن، برای کسی که تدبر کند در اصولی که ما روشن و مبین کرده ایم، مکشوف است. و اما متکلمین چون به خانه ها از درهای خود وارد نشده اند، در گنجایش فهم آنان نیست که بتوانند از امثال این اشکال تفصی جویند، و لذا گاهی در جواب گفته اند: خلا جائز است، و گاهی پاسخ داده اند که بهشت و جهنم هنوز آفریده نشده اند، و گاهی به اینکه آسمان ها به قدری که بهشت در میان آنها جا گیرد، شکافته شده اند؛ و ای کاش به دین عجوزه ها قناعت می کردند و به تقلید اکتفا می نمودند و از گفتن آنکه «ما نمیدانیم، خدا و رسول اعلمند» استنکاف نمی کردند.