کارکردهای سیاسی عاشورا صفحه 1

مقدمه

زندگانی انسان های آزاده به طور عام و حیات مسلمانان به صورت خاص و حیات و ممات شیعیان به نحو خاص تر و به گونه ای ویژه مرهون حیات پیشوایان دین و اولیای الهی است.اما آنچه از منظر این نوشتار مورد بررسی است، تأمل در حیات سیاسی آن رهنمایان دین و زندگی است. به عبارت دیگر: سنت سیاسی ائمه هدا: این است که رهنمای انسان های طالب حقیقت در میدان سیاست باشند. در این میان قیام امام حسین (ع) ظرفی است لایتناهی که سیراب سازی حیات انسان های آزاده و مخصوصاً حیات سیاسی شیعه را از سال شصت و یک هجری تا کنون امکان پذیر ساخته است.توجه به ثمرات و کارکردهای قیام امام حسین (ع) تلاشی در فهم بهتر و پویاتر ساختن فهم قیام حسینی برای طالبان حقیقت و آزادگان عرصه سیاست خواهد بود، زیرا با در پیش روی داشتن نقشه و راهنمای حسینی دیگر عذر و بهانه ای برای فرار از حقیقت نخواهد بود؛ چنان که مصعب بن زبیر به زیبایی، اشارت گر این دقیقه است، آن زمان که امام حسین (ع) به دخترش حضرت سکینه و همسرخود می گوید:«لَم یَبق ِ ابوک ِ لابن حَرّه ٍ عذراً...؛ پدرت برای هیچ آزادزاده ای عذری باقی نگذارد.»با توجه به مطالب مذکور است که از کارکردهای سیاسی قیام عاشورا به نحوی خارق العاده می توان دنیای شوره زار پر از عطش سیاسی و اجتماعی را سیراب ساخت.عاشورا حادثه ای است که محدود به زمان و مکان نیست. پس طبیعتاً عاشوراییان نیز در ظرف زمانی خاصی نمی گنجند. عاشورا تمام زمان و مکان ها را در می نوردد و تمامی عاشوراییان را مخاطب می سازد. طنین عاشورا در

گوش زمان پیچیده است و تمامی مخاطبان خود را در هر دو جبهه (حق و باطل) متوجه خود نموده است.پس باید در حادثه عاشورا و سازندگان آن تأمل و تحقیق کرد تا جوهره، معنا و حقیقت آن روز به روز آشکارتر گردد. پس از آن، کارکردهای سیاسی آن نیز نمایان و آفتابی خواهند گشت.بدیهی است که شناخت و بررسی کارکردهای سیاسی عاشورا بسته و درگرو شناخت فضا و موقعیت و محیط سیاسی ای است که منجر به پدیدار شدن حادثه عاشورا گشته است. به عبارت دیگر: باید آن فضا و جغرافیای تاریخی را شناخت و در آن تأمل کرد تا این نکته معلوم گردد که جوّ و فضای سیاسی به چه صورت آلوده و فاسد گشته بود که پیدایی حادثه عاشورا را لاجرم ساخته بود. ناگزیر باید پیشینه عاشورا را شناخت تا بتوان به کارکردهای سیاسی آن دست یافت. باید فهمید که عاشورا چگونه ضربه ای بود بر پیکر جامد و یخ بسته اقیانوس سیاسی _ اجتماعی جامعه آن روز که منجر به ترک خوردن آن اقیانوس یخ بندان و تاریک و افشاندن نور حقیقت بر جامعه اسیر و دست و پا بسته شد.باید دانست که عاشورا در آن وادی ظلم و جهل چگونه هم چون سنگی بر دریایی بود که باعث پدید آوردن امواج پی در پی آگاهی در میان جامعه و توده ها بود. سرانجام این که باید فهمید: عاشورا چه چیز یا چیزهایی را شکست، اوضاع به چه صورتی درآمده بود که عاشورا باید آن اوضاع را تغییر می داد و کارکرد صحیح را به محیط سیاسی برمی گرداند.

پیشینه شناسی عاشورا

در شناخت پیشینه عاشورا توجه به دو متغیر

مهم است:1 _ جاهلیت.2 _ ملوکیّت.الف _ جاهلیت هنوز اندک زمانی از رحلت رسول خدا(ص) نگذشته بود که تحولاتی در حال روی دادن بود که با اقدامات بیست و سه ساله پیامبر و خون دل های وی در این مدّت متفاوت و متناقض بود. اما این تحولات از سوی دیگر در هماهنگی با گذشته ای بود که هم ّ و غم پیامبر در پی تخریب آن گذشته جاهلی بود. آیه شریفه 144 سوره ال عمران به روشنی این تحول را هشدار داده «وَما مُحَمَّدٌ إلاّ رَسُول ٌ قَدْ خَلَت ْ مِن ْ قَبْلِه ِ الرُّسُل ُ أَفَإن ْ مات َ أَوْ قُتِل َانْقَلَبْتُم ْ عَلی أَعْقابِکُم ْ وَمَن ْ یَنْقَلِب ْ عَلی عَقِبَیْه ِ فَلَن ْ یَضُرَّ اللهَ شَیْئاً وَسَیَجْزِی اللهُ الشّاکِرِین؛محمد(ص) فرستاده خداست و پیش از او فرستادگان دیگری نیز بودند، آیا اگر او بمیرد و یاکشته شود شما به عقب برمی گردید (و اسلام را رها کرده و به دوران جاهلیت و کفربازگشت خواهید نمود) و هر کس به عقب بازگردد، هرگز به خدا ضرری نمی زند و خداوند به زودی شاکران (و استقامت کنندگان) را پاداش خواهد داد.»قطعاً در پرتو سایه سار این آیه شریفه است که علت وقوع حادثه عاشورا و حوادث غم بار قبل از آن؛ هم چون خانه نشین نمودن امام علی (ع)، به آتش کشیدن درِ خانه،ضرب و شتم بضعه طه (فاطمه زهرا3)، خون دل امام حسن مجتبی (ع) و... دانسته می شود.حضرت علی (ع) درباره این بازگشت و عقب گرد به گذشته جاهلی پس از رحلت پیامبر، گذشته گرایان را این گونه مورد خطاب قرار داد:«أَلاَ وَإنَّکُم ْ قَدْ نَفَضْتُم ْ أَیْدِیَکُم ْ مِن ْ حَبْل ِ الطَّاعَه ِ، وَثَلَمْتُم ْ حِصْن َ اللهِ الْمَضْرُوب َ عَلَیْکُم ْ، بِأَحْکَام ِ الْجَاهِلِیَّه ِ... وَاعْلَمُوا أَنَّکُم ْ صِرْتُم ْ بَعْدَ الْهِجْرَه ِ أَعْرَاباً، وَبَعْدَ المُوَالاَه ِ أَحْزَاباً،مَا

تَتَعَلُّقُون َ مِن َ الإسْلاَم ِ إلاَّ بِاسْمِه ِ، وَلاَ تَعْرِفُون َ مِن َ الإیمَان ِ إلاَّ رَسْمَه ُ؛ زنهار! که اینک دست از رشته اطاعت کشیده اید و با احکام جاهلیت بر دژ الهی که فراگردتان کشیده شده شکاف وارد کرده اید.. و بدانید که پس از هجرت، دیگر بار به بدویت روی آوردید و در پی همبستگی توحیدی، گروه گروه شدید جز به نام اسلام وابسته اش نیستید و از ایمان جزتشریفاتش را نمی شناسید.»حیات جاهلی دارای شاخصه های منحصر به فردی بود که قرآن کریم بارها آن شاخصه ها را مورد ملامت قرار داده بود. شاخصه هایی همانند: جنگ و غارت، افتخار به حسب و نسب و قوم و قبیله: (الهیکم التکاثر حتی زرتم المقابر)، پست شمردن جنس مؤنث تا آن جا که به زنده به گور نمودن دختران شهرت یافتند؛ (بِأَی ِّ ذَنْب ٍ قُتِلَت ْ)، فساد و فحشا، مِی ْ گُساری و شرب خمر، قمارو...امام علی (ع) در خطبه های متعددی دوران جاهلی را این گونه ترسیم می کند:«أَنْتُم ْ مَعْشَرَ الْعَرَب ِ عَلَی شَرِّ دِین ٍ، وَفِی شِرِّ دَارٍ، مُنِیخُون َ بَیْن َ حِجَارَه ٍ خشْن ٍ، وَحَیَّات ٍ صُم ٍّ، تَشرَبُون َ الْکَدِرَ وَتَأْکُلُون َ الْجَشِب َ، وَتَسْفِکُون َ دِمَاءَکُم ْ، وَتَقْطَعُون َ أَرْحَامَکُم ْ، الاَصْنَام ُ فِیکُم ْ مَنْصُوبَه ٌ، وَالاثَام ُ بِکُم ْ مَعْصُوبَه ٌ؛ شما گروه عرب دارای بدترین دین بودید و دربدترین جامعه زندگی می کردید. در میان سنگ های سخت و مارهای ناشنوا سکناداشتید. آب های تیره می آشامیدید و غذای خشن می خوردید، خون یک دیگر رامی ریختید و با خویشاوندان خود قطع رابطه می نمودید. بت ها در میان شما برای پرستش نصب شده و گناهان و انحراف های سخت به شما بسته بود.»امام در خطبه ای دیگر از گذشته جاهلی اعراب به دوران «قتلگاه بشریت» یاد می کند که رهبری و پرچمداری آن را شیطان بر عهده داشت:«.. در آن آشفته بازار، مردم از شیطان پیروی

می کردند و سلوکشان در مسلک شیطانی بود و از آبش خورهای او آب می نوشیدند، پرچم هایش را به دوش می کشیدند و درفش ِ برافراشته از آن ِ شیطان بود. اینها همه در چنان جوّی از فتنه جاهلیت بود که شیطان فرصت یافت تا مردم را پایمال کند و بر اجسادشان بتازد و در آن قتل گاه بشریت همگان را لگد کوب سم ستور واره خویش سازد...»امام هم چنین در پی ترسیم و توصیف وضعیت فرهنگی آن دوران می فرماید:«... مردم هیچ حریمی را حرمت نمی نهادند، حکما را در میانشان ارجی نبود، در رکوع فرهنگی می زیستند و با کفر راهی ِ مرگ می شدند.» و «در سرزمینی می زیستند که در آن عالِمان را لگام بر دهان می زدند و جاهلان را اکرام می کردند و بر صدر می نشاندند».در بحث از جاهلیت و ارتباط سیاسی با آن می گوید:«.. جاهلیت (مردم را) جاهل، پوک و بی وزنشان کرده بود و حیرت زدگانی بی ثبات در سیاست و گرفتار نادانی همه سویه بودند...».آری به راستی که آنان در عرصه سیاست، اسیر و گرفتار نادانی همه جانبه و همه سویه بودند. با تأمل در حیات سیاسی _ طبقاتی قبیله، درستی فرمایش امام علی (ع) آشکارتر می گردد.رهبری ِ سیاسی قبیله در ارتباط عمیق و ناگسستنی با ساختار طبقاتی قبیله بود.مردمان قبیله به سه بخش تقسیم می شدند: 1 _ خُلّص: فرزندان اصیل قبیله که به لحاظ خون و نژاد، اعضای درجه یک محسوب می شدند. 2 _ مَوالی: اعضای درجه دوم قبیله بودند که به جهت همسایگی و یا بستن پیمان، عضویت قبیله را پذیرفته بودند. 3 _ عبید: اُسرا و بندگانی بودند که اعضای درجه سوم قبیله به شمار می آمدند.بدیهی است که با

وجود چنین ساختاری رهبری ِ سیاسی هرگز به جز از افراد درجه اول تعلق نمی گرفت. علاوه بر آن گفتنی است که در تعیین و نصب رهبر سیاسی هرگز به صلاحیت و شایستگی و... توجه نمی شد و آنچه که به عنوان یک اصل پذیرفته شده بود سن و سال بیشتر بود.ذکر این موارد به آن جهت است که اعقاب پیشگان جاهلی که نام مسلمانی با خود، یدک می کشیدند پس از پیامبر سعی در احیای این ساختار و شیوه جاهلی در تعیین رهبری سیاسی داشتند. به واسطه همین نکته و ساختار بود که امام علی (ع) را پس از رحلت پیامبر(ص) به جرم جوانی از حق مسلّم خویش محروم ساختند و خلافت را به پیرترین، یعنی ابوبکر سپردند. اما زهی خیال باطل که پیامبر اکرم(ص) با تیزبینی و درایت خاص خودو با توجه به همین نکته و ساختار غلط بود که متغیر «صلاحیت و شایستگی» را در تعیین فرمانده جنگ و لشکر سپاه اسلام به کار برد. تعیین اُسامه(جوان هفده ساله) به فرماندهی سپاه، خط بطلانی بود بر این عقیده جاهلی؛ هر چندکه آنان با بهانه های مختلف هرگز فرمان بردار پیامبر نشدند و فرماندهی اسامه جوان را نپذیرفتند.این نپذیرفتن، ریشه در ساختار سیاسی طبقاتی قبیله دوران جاهلی دارد.رحلت رسول خدا(ص) این عقب گرد را تشدید نمود و جامه واقعیت بر هشدار آیه قرآنی _ که سابقاً ذکر شد _ پوشاند. حضرت علی (ع) از این فاجعه و عقب گرد پس از رحلت پیامبر(ص) چنین یاد می کند:«حَتَّی إذَا قَبَض َ اللهُ رَسُولَه ُ(ص)، رَجَع َ قَوْم ٌ عَلَی الاَعْقَاب ِ، وَغَالَتْهُم ُ السُّبُل ُ، وَاتَّکَلُوا عَلَی الْوَلاَئِج ِ، وَوَصَلُوا غَیْرَ الرَّحِم ِ، وَهَجَرُوا السَّبَب َ الَّذِی أُمِرُوا بِمَوَدَّتِه ِ، وَنَقَلُوا