حجاز درصدر اسلام صفحه 117

چشمه‌های حُنَیْن را نیز به آنجا راه نمود. «(1)» رشدی ملحس در توضیح سخن ازرقی گوید: چشمه حُنَیْن یا چشمه زبیده از کوه بلندی به نام طار جاری بود، در راه مکه به طائف. آب از طاربه بستان حُنَیْن می‌آید. زبیده آن بستان‌راخرید وآب را به وسیله قناتهایی به مکه روان ساخت، چنانکه ازرقی اشارت کرده است.

زبیده چشمه دیگری از وادی نَعْمان بالای عرفات جاری ساخت. این چشمه از زیر کوه کرا در انتهای وادی نَعْمان می‌جوشید. و از آنجا به موضعی میان دو کوه بلند در بالای زمین عرفات می‌آمد و به برکه‌هایی که در عرفات بود می‌ریخت. این قول ترجیح دارد که این برکه‌ها را عبدالله بن عامر بن کُرَیز ساخته است. برکه‌ها پر از آب می‌شد و حجاج در روز عرفه از آن آب می‌نوشیدند. سپس از آن برکه‌ها قناتهایی (کانالهایی)، تا جایی که امروز معروف به قَناطر است آوردند و از آنجا به مُزْدَلِفه و از آنجا به چاه بزرگی به نام چاه زبیده در پشت منا بردند. «(2)»

چاهها

مردم مکه در درجه اول نیازهای خود را به آب، از چاهها برمی‌آوردند. بلاذری گوید و نیز ازرقی، که این چاهها پیش از اسلام و بعد از آن، در مکه وجود داشته‌اند. اما چاههای پیش از اسلام، نام بیست و هشت چاه در کتب آمده است که شش‌تای آنها بیرون حرم بوده است.

اینها به پیش از زمان فرمانروایی قُصَی بن کِلاب باز می‌گردند ولی باقی، همه در داخل حرم حفر شده‌اند و بیشتر در بطن مکه. بعضی از آنها منسوب به عشایراند و بعضی منسوب به افرادی سرشناس از عشایر مکه. اما چاههایی که بعد از اسلام احداث شده‌اند؛ بلاذری و ازرقی از هفت چاه نام برده‌اند و ازرقی از نُه چاه دیگر نام برده که در اخبار نیامده است که آنها را چه کسی حفر کرده یا خریده و شرط استفاده از آنها چه بوده است. به نظر می‌رسد که استفاده از آنها همگانی و مجانی بوده است. آب آنها در مواقع عادی برای مردم مکه کفایت می‌کرده ولی در موسم حج کفایت نمی‌کرده است.

ازرقی گوید: از زمانی که عبدالمطّلب چاه زمزم را کند، معتمد مردم شد و مخصوصاً