- فصل اول: اهمیت حجاز درصدر اسلام 1
- اشاره 1
- اهل حجاز در شهرها 2
- مقام مردم حجاز در عصر اموی 4
- تأثیر حجاز در انتظام امور جهان اسلامی 6
- نقش مردم حجاز در فعالیتهای بازرگانی و تنظیم آن 9
- حجاز و سنت 10
- نقش مردم حجاز در فرهنگ بغداد 12
- مقام و مرتبت علمای حجاز 14
- فصل دوم: کتابهای عربی در باب مدینه و حجاز 16
- اشاره 16
- محمد بن حسن بن زباله 22
- یحیی بن حسن علوی 24
- علی بن محمد مدائنی 25
- عمربن شَبَّه 26
- زبیر بن بَکّار 29
- ابوعبدالله اسدی 32
- عَرّام بن الاصْبَغ السُلَمی 34
- ابوعبیدالله عمرو بن بِشر السُّکونی 36
- فصل سوم: حدود حجاز در نزد متقدمان 48
- تبوک 58
- فصل چهارم: سرزمین حجاز 58
- خَیْبَر 60
- فَدَک 62
- وادی القری 64
- اشاره 67
- خُشُب و ذوالمَروْه و حَوراء 69
- غابه 69
- قَبَلِیّه 70
- اجْرد و اشْعر 71
- بُواط 72
- دو حَوْره و ظَلِم 72
- وادیهای اشْعَر 74
- یَلْیَل 75
- رَضْوی 76
- عَزْوَر و ثافل 77
- یَنْبُع 78
- حوراء 78
- خَفَینَن و غَیْقَه 81
- عُذَیْبه و جار 82
- اماکن بین مدینه و بدر 84
- بدر 87
- کوه آرَه و فُرْع و ودّان 87
- ابْواء 90
- وَرِقان و قُدْس و عَرْج 91
- سُقْیا 91
- سوارِقیّه 93
- حَرِّه (/ سنگلاخ) بنی سُلَیم 96
- مَعْدن بنی سُلَیْم 97
- اشاره 98
- فصل پنجم: آبها و آبیاری 98
- چاهها 100
- چشمهها 103
- دیگر آبها 107
- غدیرها 107
- زهابها (اوشال) 108
- بُثور (زمینهای سست) 109
- آبهای زیرزمینی 109
- برکهها 109
- باغها 110
- حوضها 110
- اراضی دیم 110
- گنبدها 110
- قَنان 111
- آبگیرها و استخرها 111
- زَلَفه 112
- قناتها 113
- آب در مکه 114
- باران وسُدّ 114
- سیلها و سیلبندها (سدها) 115
- چشمهها 116
- چاهها 117
- برکهها 118
- سرابستانها 119
- مدینه؛ وادیها (/ خشکرودها) و سدهای آن: 120
- چاهها 121
- اشاره 122
- فصل ششم: تولیدات کشاورزی 122
- تاکستانها و انگور 129
- درختان میوه 130
- سبزیها و حبوبات 131
- گندم و جو 132
- تولیدات 133
- فصل هفتم: اهل حجاز: عشایر 134
- اشاره 134
- اهل مَدَر و اهل وَبَر 135
- عشایر حجاز 136
- عشایر شمالی حجاز 138
- عشایر حجاز میانه 140
- فصل هشتم: راههای ارتباطی در حجاز 145
- اشاره 145
- راه شمال 149
- دگرگونیهای وضع راهها بعد از اسلام 151
- ذوالحُلَیْفه 167
- فصل نهم: منزلهای بین راه مدینه و مکه 167
- بَیْداء 168
- حَمراء الاسد 169
- ذات الجَیْش و حُفَیْره 170
- خاخ 170
- تُربان 172
- اعْظَم 172
- مَلَل 173
- فَرْش 175
- سَیاله 177
- رَوحاء 178
- رُوَیْثَه 181
- عَرْج 182
- وَرِقان 184
- قُدْس و آرَه 184
- سُقیا 185
- ثافل 187
- ابْواء 188
- هَرْشی 189
- شَمَنْصِیر 190
- وَدّان 192
- رابغ 194
- جُحْفَه 194
- خُلَیْص 196
- عُسْفان 197
- قُدَیْد و مُشَلَّل 198
- غدیر خُمّ 199
- گردنه خُلَیْص 199
- کَدِید 201
- بطن مَرّ 202
- مسجد تَنْعیم 204
- مسجد سَرِف 204
- مسجد عایشه 204
- ذوطُوی 205
- کَداء 206
- فصل دهم: نظام اداری حجاز در دوره های نخستین اسلامی 208
- اشاره 208
- قضاء و حَرَس 229
- دیوان و عامل بازار 231
- صوافی (املاک خالصه) 235
- اداره مناطق قبیلگی 236
- والیان اماکن تابع مدینه 242
- خراج مدینه 243
- رؤسای شرطه 243
- کارگزاران مدینه 243
- والیان عمل 244
- والیان مدینه 244
- والیان دیوان 245
- قاضیان مدینه 245
- والیان مکه 246
- والیان طائف 247
- اشاره 248
- فصل یازدهم: شیوه جمع آوریصدقات 248
- مکان جمع آوری صدقات 252
- زمان جمع آوری صدقات 253
- مصرف کردنصدقات در محل 255
- فصل دوازدهم: مراتع و چراگاهها درصدر اسلام 261
- اشاره 261
- حِماهای رسول خدا (ص) 263
- نقیع 263
- حِمای (چراگاه) نَقیع 264
- حِماهای عمر: ربذه 267
- مراتع ابوبکر 267
- شَرَف 269
- مرتع ضریّه 270
- نَقِیع 275
- فَیْد 276
- امویان و مراتع 277
- فصل سیزدهم: عطا و رزق و تطور سازمان آن در حجاز 279
- اشاره 279
- تنظیم عطا در عهد عمر بن خطاب 280
- عطای فرزندان 284
- عطای زنان 286
- تنظیم توزیع عطاء 287
- دگرگونی عطا در عصر عثمان و علی (ع) 290
- دگرگونی پرداخت عطا در عصر اموی 291
- عطا در عصر عمر بن عبدالعزیز 295
- عطاء در عصر عباسی 300
- عطای موالی 304
- بعث(بسیج سپاه) 307
- طوی و جعائل و بدائل 309
- رزق 312
- کیلها 313
- طعام جار 314
- جامه 316
- فصل چهاردهم: مالکیتهای ارضی درحجاز 317
- اشاره 317
- املاک علی بن ابیطالب (ع) 326
- املاک دیگر 329
- املاک آل علی 330
- املاک خاندان زبیر 335
- املاک طلحه 339
- اراضی خلفای سهگانه و خاندانهایشان 340
- املاک خلفای اموی 341
- املاک مهاجران 342
- عبداللَّه بن عامر 343
- املاک سعید بن عاص 343
- املاک رجال دیگر 344
- دگرگونیهایی در مالکیتها 347
- بهای اراضی در مدینه 348
- املاک انصار 348
- فصل پانزدهم: مدینه منوّره 350
- اشاره 350
- حدود مدینه 353
- بُطْحان 354
- وادیها (خشکرودها) ی مدینه 354
- مُذَیْنِب 355
- رانونا 356
- اشاره 357
- قنات 357
- مَهْزور 357
- اشاره 358
- محلّه بنی عمرو بن عَوْف 359
- محله بنی انیف 360
- عُصْبَه 360
- محلّه جَحْجَبا 361
- مسجد فَضیخ 361
- محلّه امیة بن زید 363
- مَحله قَیْنُقاع 364
- محلّه سُنْح- محله حارث بن خزرج 364
- محلههای بنی سالم و غَنْم و حُبْلی و بیاضه 365
- محلّه بنی نضیر 367
- بخش جنوب شرقی 367
- محله عبدالاشْهَل 368
- محله حارثه 368
- منازل بنی ظفر 369
- قُفّ وصدقات پیامبر (ص) 370
- منازل زُهْره 370
- بَقیع 372
- آبریزگاهها 376
- منازل بنی حُدَیْله 377
- بقیع الزبیر 379
- محله بنی النجار 380
- محلّه بنی زُرَیْق 380
- مسجد رسول الله (ص) و بناهای اطراف آن 381
- درهای مسجد 383
- بَلاط 388
- مصلّی 392
- منازل مهاجران حجاز 394
- در شمال غربی 395
- بازارها 400
- فصل شانزدهم: نشانههای عمران در مکه 405
- اشاره 405
- منزلت مکه و مردمش 405
- تحولات بعد از اسلام 406
- قبایل مکه 408
- منابع بحث در اماکن مکه 413
- کتب تاریخ و تراجم 414
- کتابهای انساب 415
- کتب جغرافیا نویسان 416
- تألیفاتی که ویژه مکه است 416
- اخبار مکه از ابن شَبه 418
- اخبار مکه فاکهی 419
- منارههایی که بر سر کوههای مکه بود 421
- ذکرریختن سنگریزه برسطح مسجدالحرام وبرگرفتنسنگریزه از آن 421
- خانههای حوالی مسجدالحرام 422
- خانههای رو به روی مسجدالحرام و اطراف آن 423
- برکههای مکه 424
- ذکر حمامهای مکه و شمار آنها 424
- تاریخ مکه تألیف ازرقی 425
- کعبه و مسجدالحرام 431
- بنای قریش 433
- بنای ابن زبیر 434
- تزیینات و آویزهها 435
- تجدید بنای کعبه در زمان عبدالملک بن مروان 435
- مقام ابراهیم 437
- زمزم 439
- سقایه عباس 440
- مسجد الحرام 442
- الف- جانب شرقی: 444
- آثار جنوبی 448
- اجْیاد الکبیر 448
- ج- پشت کعبه: 448
- د- شق شامی 448
- حِزامیّه 450
- سُوَیقه و قُعَیْقِعان 451
- جانب شمالی مسجدالحرام 451
- کوه ابوقبیس 457
- جانب شرقی مسجدالحرام 457
- اجیاد الصغیر 458
- صفا 458
- مَسْعی 460
- مروه و اطراف آن 464
- کویهای اطراف آن 466
- خَنْدَمَه 466
- کویهای بنی عبدالمطلب 467
- زادگاه پیامبر (ص) 467
- خانه خدیجه 468
- کوی آل ابیسفیان 469
- حَجُون 470
- کوی بنی عامر بن لُؤَی 470
- شعب المقبره 471
- ذی طُوی 473
- فَخّ 474
- شعب ابن عامر 474
جمله مدنی و آن نوعی برنی است که در مدینه آن را مراودی گویند. انگوری لطیف و شیرین است با انگور زیتی شام برابری میکند. رنگ آن سفید است. و نیز انگور حجازی بیشتر سفید و بعضی از انواع آن لطیف است و سوادی از آن بهتر است و خمری که باز هم بهتر است.
بهترین انگور در باغهای قُبا است. سعد بن ابی وقاص را در عقیق تاکستانی بود که انگور آن را هر سال هزار دینار میفروخت. «(1)» از مشهورترین مناطق کشت انگور طائف بود. وَهْط از جاهایی بود که انگورش نیکو میشد. از انواع انگور که در طائف بود، یکی انگور رازقی بود. رازقی از انگورهای سفید بود و دانه درازی داشت آن را ملاحی هم میگویند. دیگر انگور اطراف العذاری که انگوری بود چون دانه بلوط سیاه و دراز شبیه به انگشت حنا بسته دوشیزگان، خوشههای آن دراز بود گاه به قد یک ذراع. «(2)»
درختان میوه
در حجاز انواع درختان میوه کاشته میشود. در قرآن کریم نام انگور و انجیر و زیتون و انار آمده است. فقهای حجاز انواع متعدد درختان میوه را نام بردهاند که بیشتر آنها در حجاز به عمل میآمده است.
یکی از فقها از امرود و توت و انجیر و انگور و آلو و ترنج و مویز و موز و اترج وصنوبر و گردو و بادام و پسته و بِه نام برده است و دیگری از گردو و بادام و انار و به و ترنج و انجیر و توت یاد کرده.
کلبی از انجیر و امرود و آلو و ترنج و موز و انار و سیب و شفتالو و بِه و انگور رازقی یاد کرده و دیگری از ترنج و توت و بادام و گردو و به و زردآلو و انار و موز و همچنین سبزدانه و آلو را برشمردهاند. انجیر بر سر چشمههایی که در اطراف شَمَنْصیر است میروید و نیز در سَوارِقیّه و قُدس. «(3)» انار در وَرِقان و مَهایع و خَیف ذی القبر و سایه و سَوارقیه روید. ابوحنیفه دینوری گوید
1- - الجواهر المضیئه، ص 90 و 91.
2- - لسان العرب، ج 11، ص 124.
3- - لسان العرب، ج 11، ص 124.