حجاز درصدر اسلام صفحه 236

از جمله کسانی که امورصوافی را به عهده داشتند؛ یکی عمر بن ماهان بود که نخست رئیس برید بود و در زمان امین مسؤولصوافی شد. «(1)» و نیز سالم بن جراح عامل امین بود برصوافی مکه. اما در مدینه، ابن مینا متولیصوافی، در زمان معاویه بود. «(2)» در عصر اموی اسحاق بن عبدالله بن ابی طلحه را می‌شناسیم که در یَمامه عهده‌دار امرصوافی بوده است. «(3)» از مشاغل مالی در مدینه گردآوری خراج بود. ابن سعد گوید که عبدالرحمان بن ابی الزّناد و سلیمان بن بلال متوفی به سال 172 ه. نیز شغلشان گردآوری خراج بوده است. «(4)» ولی قول راجح این است که اینان مالیاتهایی را که بر مزارع مقرر شده بود، جمع می‌کردند.

اینان فقط به اراضی مسلمانان سرمی‌کشیدند نه آن سان که از خراج در عراق و مصر مفهوم می‌شود از غیر مسلمانان نیز چیزی می‌گرفته‌اند.

اداره مناطق قبیلگی

بیشتر ساکنان حجاز و جزیره قبایلی بودند که هر یک در منطقه خاص خود زندگی می‌کردند. آن منطقه خاص را «دار» می‌گفتند. قبیله را نظامی سیاسی بود و در رأس آن مشایخ قرار داشتند. پیامبر اسلام (ص) برای توسعه دولت اسلام با این قبایل برخورد داشت.

بدون تردید خردی این قبایل و تعدد آنها از عواملی بود که پیامبر (ص) را در تسلیم و فرمانبرداری آنها مساعدت کرد. ولی این پیوستن به اسلام یک بارهصورت نگرفت و به یک شیوه و اسلوب هم نبود. بلکه به تدریج و تحت شرایط و موقعیتهای خاصصورت گرفت.

از آنجا که هر قبیله‌ای برای پیوستن به اسلام شرایط ویژه‌ای داشت، معامله رسول خدا نیز با آنها یکسان نبود. بلکه اشکال مختلف و متعدد داشت. با بعضی قبایل به همین اندازه که تعهد می‌کردند که با مسلمانان مهربان باشند و متعرض آنها نشوند، بسنده می‌نمود و دیگر آنها را به ترک دین خود ملزم نمی‌نمود. در قرآن مجید به اینگونه معاهدات اشارت رفته است:

1- - ازرقی، ج 2، ص 48؛ فاسی ج 1، ص 248.
2- - ازرقی، ج 1، ص 139.
3- - سخاوی، التحفة اللطیفه، ج 1، ص 281.
4- - ابن سعد، ج 5، ص 311.