حجاز درصدر اسلام صفحه 290

بصری حکایت می‌کند که هر کس به مدینه می‌آمد و عریفی داشت بر عریف خود فرود می‌آمد و هر کس که عریفی نداشت درصفّه وارد می‌شد. من از کسانی بودم که درصُفّه وارد شدم. با دو تن دیگر هر روز دو مد خرما از خرمای رسول خدا به ما می‌دادند. «(1)»

دگرگونی عطا در عصر عثمان و علی (ع)

در زمان عثمان فتوحات اسلامی افزون گشت و قلمرو دولت اسلامی گسترش یافت و درآمد بسیار شده بود. عثمان بر مقدار عطاها در افزود. سیف از عاصم بن سلیمان و او از شعبی روایت کند: نخستین خلیفه‌ای که به عطاهای مردمصد درهم افزود عثمان بود. عمر برای هر کس از اهل فئ، در ماه رمضان هر روز یک درهم قرار داد و برای زنان پیامبر (ص) هر یک دو درهم. او را گفتند: برایشان طعامی بساز و همه را بر آن فرا خوان. گفت: مردم را در خانه های خودشان سیر می‌کنم. عثمان همان مقرری عمر را پذیرفت و علاوه بر آن، طعام ماه رمضان را برقرار کرد تا کسانی که به مسجد آمد و شد می‌کردند و ابناء سبیل و بینوایان در ماه رمضان از آن استفاده کنند. «(2)» یعقوبی گوید: عثمان در عطا، خویشاوندان خود را مقدم داشت و مردم دیگر را به تساوی عطا داد. از این عبارت برنمی‌آید که این تساوی تا چه مبلغ بود. آیا همه را به پایه آنها که حداکثر را می‌گرفتند فرا برد یا آنها را پایین آورد و یا حد وسط را رعایت کرد. خویشاوندان عثمان از این کار او راضی بودند؛ زیرا اغلب بعد از فتح مکه اسلام آورده بودند و این طبقه دارای کمترین عطا بودند و چونصحبت از تساوی شد اینان را بر عطا درافزود.

آیا عثمان قواعدی را که عمر نهاده بود لغو کرد یا قواعدی تازه آورد که دیگر با قواعد زمان عمر منطبق نبود بلکه با نسل جدید منطبق بود؟ زیرا نسل زمان عمر در حال انقراض بود. ولی از مآخذ چیزی که این معنای تاریک را بخوبی روشن کند، معلوم نمی‌شود.

اما در زمان علی (ع) یعقوبی می‌گوید که علی (ع) مردم را به تساوی عطا داد. از جمله علی (ع) عطای موالی را که غیر عرب بودند به قدر عربها داد و چون براو اعتراض کردند فرمود: من در کتابی نخوانده‌ام که فرزندان اسماعیل بر فرزندان اسحاق برتری داشته