حجاز درصدر اسلام صفحه 291

باشند. امیرالمؤمنین علی بیشتر ایام خلافتش را در کوفه بود. مسلماً این مساوات در کوفه هم اعمال شد اما در مدینه نمی‌دانیم. آنچه می‌دانیم این است که ولایاتی که بیرون از سلطه خلافت آن حضرت بود، مالی را که برعهده داشتند به مدینه نمی‌فرستادند. نیازهای مالی خلیفه هم هر روز بیشتر می‌شد و دیگر فرستادن اموال به مدینه میسر نبود. از سوی دیگر وضع بازرگانی حجاز هم پریشان شده بود که خود در اوضاع اقتصادی و در تقسیم عطا مؤثر افتاده بود.

دگرگونی پرداخت عطا در عصر اموی

اما در زمان معاویه، مصعب زبیری گوید که عبدالله بنصَفوان به معاویه گفت: عطای خود روان ساز و وظیفه کسانی که به عطایشان دسترس نیست مقرر دار. در میان قوم تو کسانی به عرصه وجود رسیده‌اند که نامشان در دیوان نیست. زنان خانه نشین قریش را هم فراموش مکن که نشسته‌اند تا از سوی تو چیزی به آنان رسد. همچنین حلیفان خود را از احابیش که می‌دانی چسان به یاری تو برخاسته‌اند از یاد مبر. آنان را با خود و قوم خود بیامیز.

معاویه گفت: چنین کنم. «(1)» از این عبارت برمی‌آید که اولًا: در این زمان دادن عطا متوقف شده است و ما تاریخ توقف آن را دقیقاً نمی‌دانیم. و پاسخ مثبت معاویه به این معنا دلیل است که باردیگر به پرداخت آن نظم و نسقی داده است.

ثانیاً: در میان قوم معاویه شماری تازه پا به عرصه وجود گذاشته بودند و مراد از «قوم تو» قریش مکه است و این گروه تازه پدید آمده، نسل تازه هستند و نیز از این نص دانسته نمی‌شود که آیا مراد، پرداخت عطا به مردم مکه است یا مراد آن گروه از قوم هستند که درمدینه سکونت دارند؛ زیرا دلیلی وجود ندارد که معلوم کند عطا شامل اهل مکه هم می‌شده است؛ به عبارت دیگر معاویه تابع سیاست سنتی بود که باید مدینه مرکز دیوان و توزیع عطا باشد. و مکه از این باب به حساب نیاید. با علم به این که مکه خود درآمدی خاص دارد که از تجارت و حاجیان حاصل می‌شود. به ناچار دیوان و گسترش آن نیاز به تجدید نظر داشت.