- فصل اول: اهمیت حجاز درصدر اسلام 1
- اشاره 1
- اهل حجاز در شهرها 2
- مقام مردم حجاز در عصر اموی 4
- تأثیر حجاز در انتظام امور جهان اسلامی 6
- نقش مردم حجاز در فعالیتهای بازرگانی و تنظیم آن 9
- حجاز و سنت 10
- نقش مردم حجاز در فرهنگ بغداد 12
- مقام و مرتبت علمای حجاز 14
- فصل دوم: کتابهای عربی در باب مدینه و حجاز 16
- اشاره 16
- محمد بن حسن بن زباله 22
- یحیی بن حسن علوی 24
- علی بن محمد مدائنی 25
- عمربن شَبَّه 26
- زبیر بن بَکّار 29
- ابوعبدالله اسدی 32
- عَرّام بن الاصْبَغ السُلَمی 34
- ابوعبیدالله عمرو بن بِشر السُّکونی 36
- فصل سوم: حدود حجاز در نزد متقدمان 48
- فصل چهارم: سرزمین حجاز 58
- تبوک 58
- خَیْبَر 60
- فَدَک 62
- وادی القری 64
- اشاره 67
- خُشُب و ذوالمَروْه و حَوراء 69
- غابه 69
- قَبَلِیّه 70
- اجْرد و اشْعر 71
- بُواط 72
- دو حَوْره و ظَلِم 72
- وادیهای اشْعَر 74
- یَلْیَل 75
- رَضْوی 76
- عَزْوَر و ثافل 77
- یَنْبُع 78
- حوراء 78
- خَفَینَن و غَیْقَه 81
- عُذَیْبه و جار 82
- اماکن بین مدینه و بدر 84
- بدر 87
- کوه آرَه و فُرْع و ودّان 87
- ابْواء 90
- وَرِقان و قُدْس و عَرْج 91
- سُقْیا 91
- سوارِقیّه 93
- حَرِّه (/ سنگلاخ) بنی سُلَیم 96
- مَعْدن بنی سُلَیْم 97
- اشاره 98
- فصل پنجم: آبها و آبیاری 98
- چاهها 100
- چشمهها 103
- دیگر آبها 107
- غدیرها 107
- زهابها (اوشال) 108
- آبهای زیرزمینی 109
- بُثور (زمینهای سست) 109
- برکهها 109
- باغها 110
- حوضها 110
- گنبدها 110
- اراضی دیم 110
- قَنان 111
- آبگیرها و استخرها 111
- زَلَفه 112
- قناتها 113
- باران وسُدّ 114
- آب در مکه 114
- سیلها و سیلبندها (سدها) 115
- چشمهها 116
- چاهها 117
- برکهها 118
- سرابستانها 119
- مدینه؛ وادیها (/ خشکرودها) و سدهای آن: 120
- چاهها 121
- فصل ششم: تولیدات کشاورزی 122
- اشاره 122
- تاکستانها و انگور 129
- درختان میوه 130
- سبزیها و حبوبات 131
- گندم و جو 132
- تولیدات 133
- فصل هفتم: اهل حجاز: عشایر 134
- اشاره 134
- اهل مَدَر و اهل وَبَر 135
- عشایر حجاز 136
- عشایر شمالی حجاز 138
- عشایر حجاز میانه 140
- فصل هشتم: راههای ارتباطی در حجاز 145
- اشاره 145
- راه شمال 149
- دگرگونیهای وضع راهها بعد از اسلام 151
- ذوالحُلَیْفه 167
- فصل نهم: منزلهای بین راه مدینه و مکه 167
- بَیْداء 168
- حَمراء الاسد 169
- ذات الجَیْش و حُفَیْره 170
- خاخ 170
- تُربان 172
- اعْظَم 172
- مَلَل 173
- فَرْش 175
- سَیاله 177
- رَوحاء 178
- رُوَیْثَه 181
- عَرْج 182
- وَرِقان 184
- قُدْس و آرَه 184
- سُقیا 185
- ثافل 187
- ابْواء 188
- هَرْشی 189
- شَمَنْصِیر 190
- وَدّان 192
- جُحْفَه 194
- رابغ 194
- خُلَیْص 196
- عُسْفان 197
- قُدَیْد و مُشَلَّل 198
- غدیر خُمّ 199
- گردنه خُلَیْص 199
- کَدِید 201
- بطن مَرّ 202
- مسجد عایشه 204
- مسجد سَرِف 204
- مسجد تَنْعیم 204
- ذوطُوی 205
- کَداء 206
- فصل دهم: نظام اداری حجاز در دوره های نخستین اسلامی 208
- اشاره 208
- قضاء و حَرَس 229
- دیوان و عامل بازار 231
- صوافی (املاک خالصه) 235
- اداره مناطق قبیلگی 236
- والیان اماکن تابع مدینه 242
- خراج مدینه 243
- رؤسای شرطه 243
- کارگزاران مدینه 243
- والیان مدینه 244
- والیان عمل 244
- والیان دیوان 245
- قاضیان مدینه 245
- والیان مکه 246
- والیان طائف 247
- فصل یازدهم: شیوه جمع آوریصدقات 248
- اشاره 248
- مکان جمع آوری صدقات 252
- زمان جمع آوری صدقات 253
- مصرف کردنصدقات در محل 255
- فصل دوازدهم: مراتع و چراگاهها درصدر اسلام 261
- اشاره 261
- حِماهای رسول خدا (ص) 263
- نقیع 263
- حِمای (چراگاه) نَقیع 264
- مراتع ابوبکر 267
- حِماهای عمر: ربذه 267
- شَرَف 269
- مرتع ضریّه 270
- نَقِیع 275
- فَیْد 276
- امویان و مراتع 277
- فصل سیزدهم: عطا و رزق و تطور سازمان آن در حجاز 279
- اشاره 279
- تنظیم عطا در عهد عمر بن خطاب 280
- عطای فرزندان 284
- عطای زنان 286
- تنظیم توزیع عطاء 287
- دگرگونی عطا در عصر عثمان و علی (ع) 290
- دگرگونی پرداخت عطا در عصر اموی 291
- عطا در عصر عمر بن عبدالعزیز 295
- عطاء در عصر عباسی 300
- عطای موالی 304
- بعث(بسیج سپاه) 307
- طوی و جعائل و بدائل 309
- رزق 312
- کیلها 313
- طعام جار 314
- جامه 316
- فصل چهاردهم: مالکیتهای ارضی درحجاز 317
- اشاره 317
- املاک علی بن ابیطالب (ع) 326
- املاک دیگر 329
- املاک آل علی 330
- املاک خاندان زبیر 335
- املاک طلحه 339
- اراضی خلفای سهگانه و خاندانهایشان 340
- املاک خلفای اموی 341
- املاک مهاجران 342
- املاک سعید بن عاص 343
- عبداللَّه بن عامر 343
- املاک رجال دیگر 344
- دگرگونیهایی در مالکیتها 347
- بهای اراضی در مدینه 348
- املاک انصار 348
- اشاره 350
- فصل پانزدهم: مدینه منوّره 350
- حدود مدینه 353
- بُطْحان 354
- وادیها (خشکرودها) ی مدینه 354
- مُذَیْنِب 355
- رانونا 356
- اشاره 357
- مَهْزور 357
- قنات 357
- اشاره 358
- محلّه بنی عمرو بن عَوْف 359
- محله بنی انیف 360
- عُصْبَه 360
- مسجد فَضیخ 361
- محلّه جَحْجَبا 361
- محلّه امیة بن زید 363
- محلّه سُنْح- محله حارث بن خزرج 364
- مَحله قَیْنُقاع 364
- محلههای بنی سالم و غَنْم و حُبْلی و بیاضه 365
- بخش جنوب شرقی 367
- محلّه بنی نضیر 367
- محله عبدالاشْهَل 368
- محله حارثه 368
- منازل بنی ظفر 369
- منازل زُهْره 370
- قُفّ وصدقات پیامبر (ص) 370
- بَقیع 372
- آبریزگاهها 376
- منازل بنی حُدَیْله 377
- بقیع الزبیر 379
- محله بنی النجار 380
- محلّه بنی زُرَیْق 380
- مسجد رسول الله (ص) و بناهای اطراف آن 381
- درهای مسجد 383
- بَلاط 388
- مصلّی 392
- منازل مهاجران حجاز 394
- در شمال غربی 395
- بازارها 400
- فصل شانزدهم: نشانههای عمران در مکه 405
- اشاره 405
- منزلت مکه و مردمش 405
- تحولات بعد از اسلام 406
- قبایل مکه 408
- منابع بحث در اماکن مکه 413
- کتب تاریخ و تراجم 414
- کتابهای انساب 415
- تألیفاتی که ویژه مکه است 416
- کتب جغرافیا نویسان 416
- اخبار مکه از ابن شَبه 418
- اخبار مکه فاکهی 419
- منارههایی که بر سر کوههای مکه بود 421
- ذکرریختن سنگریزه برسطح مسجدالحرام وبرگرفتنسنگریزه از آن 421
- خانههای حوالی مسجدالحرام 422
- خانههای رو به روی مسجدالحرام و اطراف آن 423
- ذکر حمامهای مکه و شمار آنها 424
- برکههای مکه 424
- تاریخ مکه تألیف ازرقی 425
- کعبه و مسجدالحرام 431
- بنای قریش 433
- بنای ابن زبیر 434
- تجدید بنای کعبه در زمان عبدالملک بن مروان 435
- تزیینات و آویزهها 435
- مقام ابراهیم 437
- زمزم 439
- سقایه عباس 440
- مسجد الحرام 442
- الف- جانب شرقی: 444
- اجْیاد الکبیر 448
- آثار جنوبی 448
- د- شق شامی 448
- ج- پشت کعبه: 448
- حِزامیّه 450
- جانب شمالی مسجدالحرام 451
- سُوَیقه و قُعَیْقِعان 451
- جانب شرقی مسجدالحرام 457
- کوه ابوقبیس 457
- اجیاد الصغیر 458
- صفا 458
- مَسْعی 460
- مروه و اطراف آن 464
- خَنْدَمَه 466
- کویهای اطراف آن 466
- کویهای بنی عبدالمطلب 467
- زادگاه پیامبر (ص) 467
- خانه خدیجه 468
- کوی آل ابیسفیان 469
- کوی بنی عامر بن لُؤَی 470
- حَجُون 470
- شعب المقبره 471
- ذی طُوی 473
- فَخّ 474
- شعب ابن عامر 474
بخشید.
اما ولید بن عبدالملک در خرّار زمینی از فرزندانِ عبداللَّه بن عامر خرید. و ثَرْمَد که از اموال زبیر بود به ملکیت ولیدبن یزید در آمد. عبداللَّه آن را فروخته بود تا وام پدر را ادا کند. «(1)»
املاک مهاجران
عمرو بن عاص مالک وَهَط بود در طائف. آنجا تاکستانی بود که چوبهای داربستهایش هزار هزار بود و او هر چوبی رابه یک درهم خریده بود. «(2)» ابن اعرابی گوید: سلیمان بن عبدالملک به حج رفت و بر وَهَط گذشت. گفت دوست دارم آنجا را ببینم. چون دید گفت: بهترین ملکی است که هیچ کس همانند آن را نداشته است.
اگر آن تل سیاه در وسطش نبود. گفتند تل ریگ نیست، مویز است بر هم انباشته و سلیمان آن را از دور چون تل ریگی دیده بود.
ابن موسی و ابن مجاور گویند: وَهَط قریهای است از اعمال طائف. از آنجا تا طائف سه میل راه است. همه میوههای طائف و مکه از آنجاست. «(3)» ابن مجاور گوید: عمرو بن عاص در وصیت نامهاش نوشت که وَهَط وقف فرزندان و اتباع است. در دست بزرگترین فرزندان من. نه کسی حق فروش دارد و نه حق هبه. باید که فرمان مرا همواره اطاعت کند. اگر از فرمان من سر برتابد حقی در وَهَط نخواهد داشت. آن را رها کند تا همچنان که درختان بر ریشهها استوارند میراث خدا شود.
محمد بن فارس قرشی گوید: از آن همه درخت که در وَهَط بود، جز یک درخت توت باقی نمانده که آنهم وقف آنهاست. «(4)» عمرو بن عاص مالک قریه سَبْع در فلسطین هم بود و برخی از خاندانش در آنجا هستند.
1- - بکری، ص 1333.
2- - بکری، ص 1384.
3- - یاقوت، ج 4، ص 944؛ المستبصر، ص 22.
4- - المستبصر، ص 22.