- اشاره 1
- فصل اول: اهمیت حجاز درصدر اسلام 1
- اهل حجاز در شهرها 2
- مقام مردم حجاز در عصر اموی 4
- تأثیر حجاز در انتظام امور جهان اسلامی 6
- نقش مردم حجاز در فعالیتهای بازرگانی و تنظیم آن 9
- حجاز و سنت 10
- نقش مردم حجاز در فرهنگ بغداد 12
- مقام و مرتبت علمای حجاز 14
- اشاره 16
- فصل دوم: کتابهای عربی در باب مدینه و حجاز 16
- محمد بن حسن بن زباله 22
- یحیی بن حسن علوی 24
- علی بن محمد مدائنی 25
- عمربن شَبَّه 26
- زبیر بن بَکّار 29
- ابوعبدالله اسدی 32
- عَرّام بن الاصْبَغ السُلَمی 34
- ابوعبیدالله عمرو بن بِشر السُّکونی 36
- فصل سوم: حدود حجاز در نزد متقدمان 48
- فصل چهارم: سرزمین حجاز 58
- تبوک 58
- خَیْبَر 60
- فَدَک 62
- وادی القری 64
- اشاره 67
- غابه 69
- خُشُب و ذوالمَروْه و حَوراء 69
- قَبَلِیّه 70
- اجْرد و اشْعر 71
- بُواط 72
- دو حَوْره و ظَلِم 72
- وادیهای اشْعَر 74
- یَلْیَل 75
- رَضْوی 76
- عَزْوَر و ثافل 77
- یَنْبُع 78
- حوراء 78
- خَفَینَن و غَیْقَه 81
- عُذَیْبه و جار 82
- اماکن بین مدینه و بدر 84
- کوه آرَه و فُرْع و ودّان 87
- بدر 87
- ابْواء 90
- سُقْیا 91
- وَرِقان و قُدْس و عَرْج 91
- سوارِقیّه 93
- حَرِّه (/ سنگلاخ) بنی سُلَیم 96
- مَعْدن بنی سُلَیْم 97
- اشاره 98
- فصل پنجم: آبها و آبیاری 98
- چاهها 100
- چشمهها 103
- غدیرها 107
- دیگر آبها 107
- زهابها (اوشال) 108
- آبهای زیرزمینی 109
- برکهها 109
- بُثور (زمینهای سست) 109
- باغها 110
- حوضها 110
- اراضی دیم 110
- گنبدها 110
- قَنان 111
- آبگیرها و استخرها 111
- زَلَفه 112
- قناتها 113
- آب در مکه 114
- باران وسُدّ 114
- سیلها و سیلبندها (سدها) 115
- چشمهها 116
- چاهها 117
- برکهها 118
- سرابستانها 119
- مدینه؛ وادیها (/ خشکرودها) و سدهای آن: 120
- چاهها 121
- اشاره 122
- فصل ششم: تولیدات کشاورزی 122
- تاکستانها و انگور 129
- درختان میوه 130
- سبزیها و حبوبات 131
- گندم و جو 132
- تولیدات 133
- فصل هفتم: اهل حجاز: عشایر 134
- اشاره 134
- اهل مَدَر و اهل وَبَر 135
- عشایر حجاز 136
- عشایر شمالی حجاز 138
- عشایر حجاز میانه 140
- فصل هشتم: راههای ارتباطی در حجاز 145
- اشاره 145
- راه شمال 149
- دگرگونیهای وضع راهها بعد از اسلام 151
- ذوالحُلَیْفه 167
- فصل نهم: منزلهای بین راه مدینه و مکه 167
- بَیْداء 168
- حَمراء الاسد 169
- ذات الجَیْش و حُفَیْره 170
- خاخ 170
- اعْظَم 172
- تُربان 172
- مَلَل 173
- فَرْش 175
- سَیاله 177
- رَوحاء 178
- رُوَیْثَه 181
- عَرْج 182
- قُدْس و آرَه 184
- وَرِقان 184
- سُقیا 185
- ثافل 187
- ابْواء 188
- هَرْشی 189
- شَمَنْصِیر 190
- وَدّان 192
- جُحْفَه 194
- رابغ 194
- خُلَیْص 196
- عُسْفان 197
- قُدَیْد و مُشَلَّل 198
- گردنه خُلَیْص 199
- غدیر خُمّ 199
- کَدِید 201
- بطن مَرّ 202
- مسجد عایشه 204
- مسجد سَرِف 204
- مسجد تَنْعیم 204
- ذوطُوی 205
- کَداء 206
- فصل دهم: نظام اداری حجاز در دوره های نخستین اسلامی 208
- اشاره 208
- قضاء و حَرَس 229
- دیوان و عامل بازار 231
- صوافی (املاک خالصه) 235
- اداره مناطق قبیلگی 236
- والیان اماکن تابع مدینه 242
- کارگزاران مدینه 243
- رؤسای شرطه 243
- خراج مدینه 243
- والیان عمل 244
- والیان مدینه 244
- قاضیان مدینه 245
- والیان دیوان 245
- والیان مکه 246
- والیان طائف 247
- فصل یازدهم: شیوه جمع آوریصدقات 248
- اشاره 248
- مکان جمع آوری صدقات 252
- زمان جمع آوری صدقات 253
- مصرف کردنصدقات در محل 255
- فصل دوازدهم: مراتع و چراگاهها درصدر اسلام 261
- اشاره 261
- حِماهای رسول خدا (ص) 263
- نقیع 263
- حِمای (چراگاه) نَقیع 264
- مراتع ابوبکر 267
- حِماهای عمر: ربذه 267
- شَرَف 269
- مرتع ضریّه 270
- نَقِیع 275
- فَیْد 276
- امویان و مراتع 277
- فصل سیزدهم: عطا و رزق و تطور سازمان آن در حجاز 279
- اشاره 279
- تنظیم عطا در عهد عمر بن خطاب 280
- عطای فرزندان 284
- عطای زنان 286
- تنظیم توزیع عطاء 287
- دگرگونی عطا در عصر عثمان و علی (ع) 290
- دگرگونی پرداخت عطا در عصر اموی 291
- عطا در عصر عمر بن عبدالعزیز 295
- عطاء در عصر عباسی 300
- عطای موالی 304
- بعث(بسیج سپاه) 307
- طوی و جعائل و بدائل 309
- رزق 312
- کیلها 313
- طعام جار 314
- جامه 316
- فصل چهاردهم: مالکیتهای ارضی درحجاز 317
- اشاره 317
- املاک علی بن ابیطالب (ع) 326
- املاک دیگر 329
- املاک آل علی 330
- املاک خاندان زبیر 335
- املاک طلحه 339
- اراضی خلفای سهگانه و خاندانهایشان 340
- املاک خلفای اموی 341
- املاک مهاجران 342
- عبداللَّه بن عامر 343
- املاک سعید بن عاص 343
- املاک رجال دیگر 344
- دگرگونیهایی در مالکیتها 347
- املاک انصار 348
- بهای اراضی در مدینه 348
- اشاره 350
- فصل پانزدهم: مدینه منوّره 350
- حدود مدینه 353
- بُطْحان 354
- وادیها (خشکرودها) ی مدینه 354
- مُذَیْنِب 355
- رانونا 356
- قنات 357
- اشاره 357
- مَهْزور 357
- اشاره 358
- محلّه بنی عمرو بن عَوْف 359
- عُصْبَه 360
- محله بنی انیف 360
- محلّه جَحْجَبا 361
- مسجد فَضیخ 361
- محلّه امیة بن زید 363
- محلّه سُنْح- محله حارث بن خزرج 364
- مَحله قَیْنُقاع 364
- محلههای بنی سالم و غَنْم و حُبْلی و بیاضه 365
- بخش جنوب شرقی 367
- محلّه بنی نضیر 367
- محله عبدالاشْهَل 368
- محله حارثه 368
- منازل بنی ظفر 369
- قُفّ وصدقات پیامبر (ص) 370
- منازل زُهْره 370
- بَقیع 372
- آبریزگاهها 376
- منازل بنی حُدَیْله 377
- بقیع الزبیر 379
- محله بنی النجار 380
- محلّه بنی زُرَیْق 380
- مسجد رسول الله (ص) و بناهای اطراف آن 381
- درهای مسجد 383
- بَلاط 388
- مصلّی 392
- منازل مهاجران حجاز 394
- در شمال غربی 395
- بازارها 400
- منزلت مکه و مردمش 405
- اشاره 405
- فصل شانزدهم: نشانههای عمران در مکه 405
- تحولات بعد از اسلام 406
- قبایل مکه 408
- منابع بحث در اماکن مکه 413
- کتب تاریخ و تراجم 414
- کتابهای انساب 415
- تألیفاتی که ویژه مکه است 416
- کتب جغرافیا نویسان 416
- اخبار مکه از ابن شَبه 418
- اخبار مکه فاکهی 419
- ذکرریختن سنگریزه برسطح مسجدالحرام وبرگرفتنسنگریزه از آن 421
- منارههایی که بر سر کوههای مکه بود 421
- خانههای حوالی مسجدالحرام 422
- خانههای رو به روی مسجدالحرام و اطراف آن 423
- برکههای مکه 424
- ذکر حمامهای مکه و شمار آنها 424
- تاریخ مکه تألیف ازرقی 425
- کعبه و مسجدالحرام 431
- بنای قریش 433
- بنای ابن زبیر 434
- تجدید بنای کعبه در زمان عبدالملک بن مروان 435
- تزیینات و آویزهها 435
- مقام ابراهیم 437
- زمزم 439
- سقایه عباس 440
- مسجد الحرام 442
- الف- جانب شرقی: 444
- ج- پشت کعبه: 448
- اجْیاد الکبیر 448
- آثار جنوبی 448
- د- شق شامی 448
- حِزامیّه 450
- سُوَیقه و قُعَیْقِعان 451
- جانب شمالی مسجدالحرام 451
- کوه ابوقبیس 457
- جانب شرقی مسجدالحرام 457
- صفا 458
- اجیاد الصغیر 458
- مَسْعی 460
- مروه و اطراف آن 464
- خَنْدَمَه 466
- کویهای اطراف آن 466
- کویهای بنی عبدالمطلب 467
- زادگاه پیامبر (ص) 467
- خانه خدیجه 468
- کوی آل ابیسفیان 469
- کوی بنی عامر بن لُؤَی 470
- حَجُون 470
- شعب المقبره 471
- ذی طُوی 473
- فَخّ 474
- شعب ابن عامر 474
مَهْزور
ابن شَبّه میگوید که مَهْزور از حَرّه شوران گرفته میشود. «(1)» مَهْزور با مُذَیْنِب میآمیزد و زمینهایی را سیراب میکنند و بهصدقات رسول خدا (ص) داخل میشوند، مگر مشربه امّ ابراهیم.
مهزور همواره مسجد را تهدید به غرق میکند. ابن شَبّه گوید در زمان عثمان سیلی عظیم ازآن سرازیر شد و بیم آن بود که مدینه در آب غرق شود. عثمان در نزدیکی بئر مدری سدی ساخت تا سیل را از مسجد و از مدینه باز دارد.
در سال 156 بار دیگر خطر فیضان مُذَیْنِب مسجد را تهدید کرد وصدقات پیامبر را آب گرفت. بار دیگر ترعه را حفر کردند و آب به سوی بُطْحان رفت. «(2)» بنی قُرَیْظَه در مَهْزور میزیستند. «(3)» بکری گوید که عثمان وادی مهزور را به حارث بن حکم داد. «(4)»
قنات
اشاره
یکی از وادیهای بزرگ مدینه قَنات است. از وادیهای طولانی است که از جانب طائف میآید و به دو شعبه میشود، و در آخر به هم میپیوندند. دو شعبه را؛ یکی قَنات گویند و یکی را شَظات. میان آن دو سدی است که در سال 655 بسته شد آنگاه که نارالحَره آب آورد و وادی، چون دریایی پر آب شد. در سال 690 آن سد شکست و آب، دو جانب آن را بگرفت.
دوبار دیگر؛ یکی در سال 700 و یکی در سال 734 باز هم چنین وضعی به وجود آمد. در اثر پی در پی ریزش باران، سیلهایی عظیم راه افتاد. آنسان که قبر حمزه را فرو گرفت و آب همچنان بماند بگونهای که به مدت چهار ماه کسی را یارای رفتن به آن مکان- جز به مشقت فراوان- نبود. «(5)»
1- - سمهودی، ج 2، ص 331.
2- - سمهودی، ج 2، ص 215، 214.
3- - یاقوت، ج 4، ص 701.
4- - یاقوت، ج 4، ص 701.
5- - سمهودی، ج 2، ص 215، 214؛ یاقوت، ج 4، ص 182؛ بکری، ص 1097.