حجاز درصدر اسلام صفحه 413

عشایر است.

بیشتر از املاک کسانی یاد کرده که اقامتشان منحصراً مکه بوده است ولی عده‌ای هم در مدینه خانه‌هایی داشته‌اند. پس به ذکر اماکن جغرافیایی پرداخته و از کوهها و دره‌ها و چاهها نام برده است. حتی کوشیده است تا مسافات و فواصل را به نحوی دقیق بیان کند. در باب مساجد و بویژه مسجد الحرام دقت بسیار به کار برده است. و از مکان هر یک از بتان در زمان جاهلیت یاد کرده بازارها و حمامها را تعریف کرده و گفته است که مثلًا خلفا که به مکه می‌آمده‌اند در کجاها می‌نشسته‌اند. و سرای امارت و قصرصاحب البرید در کجا بوده است و در باب تغییراتی که در دار النَّدوه پدید آمده فصلی مشبع آورده است. و از دیگر مکانهای اجتماع مردم که در قرآن به آنها اشارت رفته است ذکری به میان نیاورده است. یا از مساجد عشایر در شهرهای دیگر و مجالس اشراف یاد نکرده. ازرقی از سازندگان برخی بناهای فخیم و مصالحی که در آنها به کار رفته و بهای خانه‌ها سخن گفته است.

درباره مسجدالحرام سخن را تفصیل داده و همه منازل اطراف آن چون منازل بنی امیه و عبدالله بن زبیر و نیز محله بنی عبدالمطلب را شناسانده است.

هر جا که در نظرش اهمیت بیشتری داشته، شرح مفصلتری هم از آن آورده و در مواضع کم اهمیت سخن را مختصر کرده است و این مطلب را از آنچه درباره خانه‌های آل ازرق و امویان نوشته است بخوبی می‌توان دریافت.

در هر حال اهتمام او به اماکن جغرافیایی سبب شده که نقشه جامعی از مکه به دست دهد. در هر حال کتاب او نمی‌تواند به تنهایی، چنانکه باید، نیاز محقق را برآورد. باید برای فهم تطورات عمرانی در مکه در خلال دو قرن اول و دوم، به کتب دیگر هم مراجعه نمود.

منابع بحث در اماکن مکه

مکه را ارزش و اعتبار خاصی است و از آغاز پدید آمدن اسلام و احکام و فرائض آن، مردم آن را عزیز می‌داشته‌اند. با وجود این ارزش و اعتبار و نیز نقشی که مردم آنجا در تاریخ دولت اسلامی داشته‌اند، معلومات اندکی از اماکن دیرینه آن، به ما رسیده است. در کتب فقهی، فقها در باب قبله و حج کتب و رسائل پرداخته‌اند اما در باب اماکن مکه فقط به همان بسنده