حجاز درصدر اسلام صفحه 415

راجع به زنان است. با آن که طبقات ابن سعد معلومات فراوانی از رجال به دست می‌دهد ولی از اماکن مکه و تطورات آن، چنانکه باید داد سخن نمی‌دهد. کتابهایی هم که به احادیث نبوی و رجال آن پرداخته‌اند چنین هستند. «(1)»

کتابهای انساب

کتب انساب توجهشان به قبایل و عشایر است و پیوندهای نسبی آنها و ذکر رجال مهم آنها. در زبان عربی شمار بسیاری از این کتابها تألیف شده‌اند. از بارزترین آنها کتابی است که هشام بن محمد کلبی تألیف کرده. این کتاب منبع معلومات بسیار کسانی است که بعد از او به این موضوع پرداخته‌اند؛ مانند ابن حزم و ابن ماکولا. کلبی و کسانی که از او نقل کرده‌اند، در باره قریش فصول مهمی آورده‌اند و در عشایر و رجال مبرز آن و روابط نسبی ایشان داد سخن داده‌اند ولی ساکنان مکه را تا حدودی از نظر دور داشته‌اند و به تطورات عمرانی مکه و اماکن چندان نگرشی نداشته‌اند.

ابن ندیم نام کتب متعددی را در انساب ذکر می‌کند که از عناوین آنها معلوم می‌شود همه توجهش به قریش بوده است چون «نسب قریش» و «فضائل قریش» از مداینی و «انساب قریش و اخبارها» از جُمَحی و «مناقب قریش» از ابن عبده و «فضایل قریش» از محمد بن ادریس شافعی و نیز «جمهرة نسبت بنی هاشم» از طیفور و «انساب عبدالمطلب» از سکری. البته همه این کتاب‌ها از دست رفته‌اند و ما را از آنها اطلاعی نیست.

ابن ندیم نیز از کتاب «نسب قریش» از مُصْعَب الزّبیری و «نسب قریش» از زبیر بن بَکّار نام می‌برد و هم از کتاب «نسب قریش» سدوسی دو کتاب اول به طور کامل به دست ما رسیده و از کتاب سوم هم بخش بزرگی را یافته‌ایم ولی بحث و تحقیق آنها همه در باب عشایر مکه و روابط نسبی آنها و برخی رجال آنهاست از اماکن مکه و تطورات عمرانی آن چیز مهمی دربر ندارند.

از دیگر کتب در باب انساب «المحبر» و «المنمق» محمد بن حبیب و کتاب «سیره ابن هشام» را نام می‌بریم. در هر یک از این کتابها معلومات درخوری از چاههای مکه و عشایر آن