حجاز درصدر اسلام صفحه 416

و حلیفان آنها و بنای کعبه آمده است، حتی «المنمق» از تطورات اجتماعی در مکه بعد از اسلام مطالبی مفید ذکر می‌کند.

از کتابهایی که میان انساب و تاریخ جمع کرده، یکی کتاب انساب الاشراف بلاذری است. انساب الاشراف در پنج جلد بارها به چاپ رسیده است. بر حسب تقسیمات عشایر مرتب شده ولی معلوماتی که به دست می‌دهد به تبع اعمال رجال آن است. در آن میان شماری از مردم مکه هستند ولی بیشتر اهتمام او به حوادث سیاسی و اعمال فردی است.

فصولی که از قریش- در مجلدات آخر- نوشته، بر گرفته از ابن کلبی است و معلوماتی اضافه بر آن به دست نمی‌دهد.

کتب جغرافیا نویسان

بعضی از کتب جغرافیا، درباره مکه مطالبی آورده‌اند؛ از جمله کتاب «المسالک و الممالک» اصطخری. این کتاب را با اندکی اضافات ابن حوقل نقل کرده و نیز کتاب «احسن التقاسیم» مقدسی. و «الاعلاق النفیسه» ابن رسته. اما سه کتاب نخستین درباره مکه، در قرن چهارم هجری مطالبی آورده‌اند. اوصاف مهم ولی اقتباس است. اما ابن‌رسته مطالبی که راجع به کعبه و مسجدالحرام آورده از ازرقی بر گرفته است.

بسیاری از مطالبی که اختصاص به مکه و اماکن آن دارد، در قرون اوّلیه اسلام نوشته شده و ابن ندیم نیز به آنها اشارت کرده است.

تألیفاتی که ویژه مکه است

ابن ندیم تعدادی از کتبی را که راجع به مکه نوشته شده، در فهرست خود یاد کرده است؛ از آن جمله است کتاب «مکه و الحرم» از ابو عبیده و «اخبار مکه» از واقدی و کتاب «مکه» و کتاب «بناءالکعبه» از مداینی و کتاب «مکه» از عمر بن شبه نمری. و کتاب «مکه و اخبارها و جبالها و اودیتها» از ازرقی و کتاب «مکه و اخبارها فی الجاهلیة و الاسلام» از فاکهی و کتاب «مکه و الحرم» از محمد بن مسعود عیاشی و «امرای مکه» از عمر بن شبه. فؤاد سزکین از کتابی در باب مکه از ابن ابی المساج یاد می‌کند.