حجاز درصدر اسلام صفحه 421

گوسفند بین دو حجر ذبح شده باشد و نیز خبر مربوط به عمالیق و خبر راجع به آسیابهای مکه.

و در گزیده‌های وستنفلد از کتاب شفاء الغرام.

فاکهی فصلی برای حکام قریش و والیان آنها در قرن اول و دوم اختصاص داده است و اشارتی به حدود عمرانی مکه دارد. به حل این مسأله پرداخته که چگونه در دورانهای کهن، خانه‌های مکه از چاهی که نزدیک مسجد بالای مکه است تجاوز نمی‌کرده و آخرین خانه‌ها در کنار سد بزرگ بوده است.

ذکرریختن سنگریزه برسطح مسجدالحرام وبرگرفتن‌سنگریزه از آن

عبدالجبار بن علاء گفت که عطاء گفته است: کراهت دارد که سنگریزه‌های بیرون حرم را در مسجدالحرام به کار برند. مزنی می‌گفت روزی از مسجدالحرام بیرون آمدم چند سنگریزه از آنجا در آستینم بود، با خود گفتم که حتماً باید آنها را سرجایشان بازگردانم. مجاهد گوید که مسجدالحرام در هر سال با مبلغ چهارصد هزار دینار سنگریزی می‌شد و این کار ادامه داشت تا شورش اسماعیل بن یوسف الطالبی در سال 251، که این رسم چندی منقطع شد تا سال 256 که بشر خادم آمد و بر آن سنگریزه ریخت. در سال 262 سیلی عظیم آمد و زمین از سنگریزه شسته شد. محمد بن احمد بن سهل اللطفی چند شتر داشت آنها را به محلی موسوم به عَلْی فرستاد و ریگها به مسجد کشید و آن ریگها که امروز هست، همان است.

مناره‌هایی که بر سر کوههای مکه بود

مردم مکه در زمانهای گذشته بر سر کوهها اذان نمی‌گفتند، اذانشان فقط در مسجدالحرام بود. بنابراین کسانی که در اطراف مکه می‌زیستند و دور از مسجدالحرام بودند، بانگ اذان را نمی‌شنیدند و نمازشان فوت می‌شد. در زمان هارون‌الرشید، عبدالله بن مالک و کسانی نظیر او به مکه آمدند و چون بانگ اذان نشنیدند نمازشان فوت گردید. پس مقرر شد که بر فراز کوههای اطراف، مناره‌هایی بسازند تا همه کسانی هم که در کوهها و دره‌ها زندگی می‌کنند بانگ اذان را بشنوند. برای مؤذنان هم راتبه‌ای معین شد. از این مناره‌ها یکی مناره عبدالله بن مالک الخُزاعی بود، درست بر قله کوهِ ابوقبیس و مشرف بر مسجدالحرام. مناره دیگری در محاذات آن است مشرف بر اجیاد، و مناره‌ای پهلوی مناره‌ای که بر قلّه است. و دیگری در پایین آن. اینها چهار مناره‌اند. عبدالله بن مالک را مناره دیگری است بر کوه مَرازِم،