- اشاره 1
- بخش نخست: تحوّلات تاریخی 1
- مشاعر مقدّس 5
- نامهای مکّه مکرّمه 6
- حرم مکّه 7
- حجّ در اسلام 7
- بنیان کعبه 9
- کعبه در دوره اسلامی 14
- دوره اموی 16
- دوره عبّاسی 16
- دوره عثمانی 21
- دوره سعودی 22
- بخش دوّم: توسعه جدید 30
- اشاره 30
- آموزههای طرح 33
- نقاط اصلی طرح 34
- ساختمان کنونی حرم 37
- توسعه جدید: طرّاحی 39
- مساحت و گنجایش 45
- عناصر طرّاحی و جُزئیات آن 47
ص: 20
مادرش هاجر پیرامون آن حوضچه‌ای فراهم آورد تا بتواند مشک کوچک خود را پر کند و آب از دست نرود ... امّا اکنون سالیانی دراز است که هنوز آب زمزم جاری است و مکّیان از آن بهره‌مند ... و چه کس داند که تا کجای زمان چنین خواهد بود؟!
خداوند، عبدالمطلب بن هاشم، نیای پیامبر صلی الله علیه و آله را بر آن گمارد و او به حفر چاه پرداخت و اداره آن در میان فرزندانش پایدار ماند. در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله پیرامون زمزم، دو حوضچه بود، یکی برای آشامیدن و دیگری برای وضو. در کنار چاه نشیمنگاهی نیز بود که آن را صفّه زمزم می‌گفتند.
ابن‌عباس در گوشه‌ای از زمزم، به طرف صفا می‌نشست، جایی که بعداً به سقایةالعباس مشهور شد.
حِجر اسماعیل
محلّی بدون سقف در شمال کعبه است. دیوار کوتاه نیمدایره‌ای دارد که اسماعیل آن را به سان کلبه‌ای در کنار کعبه ساخت تا پناهگاه گوسفندان او باشد. حِجر بارها ویران شده و آن را بازساخته‌اند و طواف از بیرون آن انجام می‌شود.
مقام ابراهیم
سنگی است که اسماعیل علیه السلام هنگام بنای کعبه، برای پدرش ابراهیم علیه السلام آورد تا بر آن بایستد و مصالح ساختمان کعبه را از اسماعیل بگیرد؛ از این‌رو، آن را مقام (محلّ ایستادن) ابراهیم گفته‌اند. ازرقی مساحت مقام را یک ذراع‌مربّع (48 سانتیمتر) می‌داند و اندازه دو جای پای داخلِ مقام را هفت انگشت می‌شمارد.