حج در قرآن صفحه 9

شگفتا مگر توحيد و يكتاپرستي چنين نقشي دارد؟ آن يكتاپرستي جامع، ديگر كمبودي براي زندگي بشر باقي نمي گذارند. كمبود ما عموماً ناشي از اين است كه يكتاپرستي نيست. دركي كه مردم از خدائي كه مي‌پرستند دارند غالباً كم و كاست و اگر گفته نشود حتي در بسياري از موارد انحراف دارد.بعضي از انحرافات در خود اين آيه (مذكور) است چگونه خدائي را مي‌پرستي؟ اين مسئله نخستين و«مسئله ي» آخرين براي هر انساني است كه بخواهد با خدا و نام خدا و ياد خدا زندگي كند. جالب اين كه آن چه تا به حال پايان نداشته است، اين است كه انسان دائماً بايد خداپرستي اش را منقح كند.چطور؟ اين چه درس مشكلي است، نه يك بار دوربار، سه بار، چهار بار، ده بار؛ آري درس مشكلي است. دو نمونه را از آيات نقل مي كنم تا ببينيد چه درس مشكلي است.

عرب مسلمان يمني، بت پرستي اش را به كنار انداخته به او گفته اند خداي يكتا را بپرست و در برابر بت خم نشو. فقط«يا الله» بگو واو در برابر همه اين ها گفت، چشم. اما آيا بدين ترتيب مطلب تمام شد؟ نه اين عرب از يمن و به عزم حج حركن مي كند بدون حساب اين كه در اين سفر طولاني از يمن تا مكه و برگشتن آذوقه و وسيله سفر وزادي و توشه اي هم مي خواهد اما او مي گويد مگر در اين سفر من مهمان خدا نيستم؟ چون در اين سفر مهمان خدا هستم ديگر چرا زاد و توشه بردارم؟ و به اميد خدا حركت مي كند اين عرب يكتاپرستي اش در اين گوشه كم و كاست دارد. كسي بايد با او بگويد برادر مسلمان يمني مگر تو در خانه ات مهمان خدا نبودي و فقط در اين سفر مهمان خدا هستي؟ تو چگونه خدائي را مي شناسي؟ خدائي كه مهماني اش مخصوص موسم حج است؟ آيا تو فقط در موسم حج از بخشايش هاي او برخوردار و مهمان او هستي؟ زمين سفره عام اوست.

چه كسي گفته است كه تو فقط در اين چهار روز مسافرت مهمان خدا هستي؟ اين كم و كاستي كه اين برادر مسلمان در فهم يكتاپرستي دارد اثرش موثر در عمل اوست. اين انحراف فكري انحراف در محور در گردش چرخ ها اثر مي گذارد و از خانه خويش بدون توشه برخلاف قانون اسلام و برخلاف رضاي خدا بيرون مي‌آيد و خيال مي كند كه اين مقتضاي ايمان به خداست.

عجيب آن فهمي‌كه او از خدا دارد به او ميگ ويد توشه برندار اگر برداري خلاف اعتقاد به خداست اما آن خدائي كه اسلام مي خواهد محور قرار دهد مي گويد توشه بردار و اگر برنداري خلاف رضا و خواست خداست حال با اين ديد در زندگي خود دقت كنيم براي ما لااقل چه قدر جاي سوال بوجود مي آيد كارهايي كه انجام مي دهيم به اسم رضاي خدا و يا نه، اصلاً واقعاً و قلباً با فكر رضاي خدا در طلب مرضات الله چقدرش انحرافي است؟ چه قدر از اين كارها لااقل قابل آزمايش و سوال و محك زدن مجدد است؟ اگر تا پايان عمر با اين نمونه ها انسان در زندگي شخصي خود و بعد هم در زندگي ديگران و حتي در زندگي علماي بزرگ و عرفاي بزرگ دقت كند مي بيند عارفي سال ها در معرفت خدا كوشش كرده و معرفتش هم بالا رفته و خيلي هم بهتر از سطح معمولي است اما مساله تمام نشده است آن هم چه تمام نشدني تمام نشدني كه حتي در ميدان عمل اثر دارد در آيه اشاره مي كند«وَ تَزَوَدُوا»(توشه برداريد) هنر بيان قرآن هميشه اين است كه به محض آن كه به يك مطلب معمولي اشاره مي كند يك نتيجه گيري عالي تري نيز در كنار آن مي كند: توشه برداريد كه حتي سفر آخرت هم توشه مي خواهد(فان خير الزاد التقوي) تقوي توشه آن سفر است. همه سفرها توشه ميخواهد ولي هر سفري متناسب با خود.

حج و بهره برداري هاي اقتصادي

يك نكته ديگر باز در اين آيات هست كه اين نكته مربوط به يك نوع تصوير غلطي از خداشناسي گروهي ازا عراب است. اينان وقتي پس از(ظهور) اسلام به سفر حج مي رفتند سعي مي كردند كه از هر كار درآمدزا خودداري كنند، مي گفتند ما آمده ايم به سفر خدا و كسي كه براي حج خانه ي خدا و سفر مي ايد ديگر بايد فكر تجارت و بازرگاني و كسب و كار را يك سره از مغزش بيرون كند. اتفاقاً اين مطلب هم اكنون وجود دارد بنده خود برخي ازا هل علم را ديده ام كه انتقاد مي كردند از سفر و به برخي از حجاج مي گفتند معلوم نيست كه او سفر تجارت مي رود يا زيارت؟ پس از اسلام اعراب همين فكر را مي كردند. قبل از اسلام اصلاً مراسم حج بيش از آن كه يك مراسم ديني و زيارتي باشد مراسمي اقتصادي و اجتماعي و سياسي بود و لذا بزرگترين بازارهاي فصل در موسم حج به پا مي شد. در اين بازار«عكاظ» و يكي دو بازار معروف در دو محل ديگر تشكيل مي شد. در اين بازارها علاوه بر جنبه هاي اقتصادي، جنبه هاي اجتماعي، ادبي و هنري قابل ملاحظه اي هم وجود داشت. از جمله عرضه كردن بهترين اشعار سال. اين يك بازار سالانه اي بود الان هم هنوز در دنيا بازارهاي سالانه اي هست ولو اين كه در كشور ما تازه مسئله نمايشگاه هاي تجارتي ساليانه ي بين المللي شروع شده است.

يكي از اصول اقتصاد دنياست كه صاحبان صنايع مختلف در فصول مختلف سال در جاهاي مختلف دنيا نمايشگاه برپا مي كنند. مثلاً در«هانوور»1 نمايشگاهي بسيار مفصل و بزرگ دارد كه معمولا حدود اواخر فروردين و اوايل ارديبهشت ماه برگزار مي شود و از صنايع گوناگون و از كشورهاي گوناگون دنيا در آن شركت مي كنند و اين يك بازار است. هدف از اين نمايشگاه بازاريابي براي محصولات صنعتي جديد است. در زندگي اعراب هم از اين گونه بازارهاي سالانه وجود داشت آن هم چند بازار سالانه در چند نقطه مختلف. سه تا از اين بازارها، بازارهاي مربوط به موسم حج و بر محور مسافرت حج بود و يكي از مناطقي كه حجاج در آن جا جمع مي شدند«عكاظ» بود. پس از اسلام فرد مسلمان نزد هود مي گفت من متوجه به خدا در سفري كه به خاطر توجه به خدا انجام مي دهم ديگر بايد فكر كسب و كار و پول را از مغزم بيرون كنم و فكر مي كرد كه كسب و كار د رسفر حج حرام است و ارزش سفر حج را از بين مي برد. آيه آمد:

«لَيسَ عَليكُم جُناحُ ان تَبتغَوا فَضلا مِن رَبِكُم....» هيچ عيبي ندارد كه در سفر حج در پي بخشايش الهي هم باشي. در روايات2 متعدد آمده است كه مي‌گويد: پرسيدم در سفر حج شترهايم را كرايه مي دهم و خودبه خود با اين كار كاسبي مي كنم بنابراين خوب است كه ديگر من در اين سفر محرم نشوم و حجي به جا نياورم. در اين جا بايد ديد لَيسَ عليكم جُناحُ(عيبي ندارد) چيست؟ اين طرز تفكر كه در سفر حج اگر بهره گيري هاي اجتماعي و سياسي و اقتصادي بكنيم صفا و خلوص سفر حج از بين مي رود چه طرز فكري است؟ اين ناشي از كجاست؟ اين انحراف ازكجا پيدا شده است؟ از خداشناسي؟ او چگونه خدا را مي شناسد؟ خدائي كه اگر بخواهيم بياد او باشم بايد مشغول كسب و كار نباشم. در حالي كه خداي اسلام اين نيست. خداي اسلام، خدائي است كه مي گويد كسي كه در طلب روزي براي تأمين زندگي خود و خانواده اش مي كوشد؛ كارش كاري است شبيه كار تلاشگران در راه خدا و مثل جهاد در راه اوست. آن هم جهاد است.

چرا؟ براي اين كه اسلام مي خواهد ما مسلمان ها وضع مسيحيت امروز اروپاي غربي و آمريكا را پيدا نكنيم. اين را من مكرراً هم از خود آن ها شنيدم هم از ايرانياني كه به عزم مطالعه به آنجا رفته اند. حتي در اين اواخر هم كسي كه(به اين كشورها) رفته و بازگشته بود نيز در يك گفتگوي مشورتي مطرح مي كرد و آن اين كه فرد مسيحي روز يك شنبه كه در كليساست بنده ي خداست. در كليسا كه مي رود براستي هم توجه به خدا پيدا مي كند. در روز يك شنبه در كليسا به ياد خدا هست اما از كليسا كه بيرون مي‌آيد ضعيف مي شود. اما از فردا كه دوشنبه مي شود تا آخر هفته، ديگر خدا را ياد مي برد با آن كه او مرتب به كليسا م يرود و هفته اي يك بار به ياد خداست. اسلام اين گونه مسلمان نم يخواهد. چون از فردا كه شنبه است در كسب و كار در فكر و عملش حساب همه چيز هست جز خدا. البته اين گونه نيست كه همه مسيحيان اين طور باشند شيوه كنوني كار كليسا اين طرز را بوجود آورده و بايد با صراحت به شما بگويم كه در همين حال هم مسيحيان زيادي هستند كه درتمام هفته و در تمام كارهايشان به ياد خدا هستند. شيوه سابق كليسا اين گونه بود. كليسا در سابق اين طور نبود كه مسيحي هفته اي يك بار به كليسا برود بلكه صبح و ظهر و شب در كليسا بود. اگر ما بخواهيم ياد خدا را مخصوص كليسا بدانيم خود بخود وقتي زندگيمان اجازه نمي دهد بيش از هفته اي يك بار به كليسا برويم بيش از هفته اي يك بار هم به ياد خدا نيستيم. اسلام خداي در كليسا ندارد. اسلام خداي همه جا دارد و بنابراين به بنده ي خدا مي گويد كه اگر مشغول كسب و كار هم هستي با ياد خدا باش.

خيلي فرق است بين كسب و كار به نام خدا و به ياد خدا و كسب و كار بدون نام خدا و بدون ياد خدا، خيلي فرق است بين مطالعه ي علمي (من حتي مطالعه فيزيك و شيمي‌را ميگويم) به ياد خدا و به نام خدا و بدون نام خدا و بدون ياد خدا آن كسي كه در لابراتور علمي اش با ياد خدا كار مي كند و براي او خدا همه جا حضور دارد، خدمت علمي و آثار و فرآورده هاي مطالعاتش را هيچ گاه به ياد خدا نيست در مورد آن كسي نيز كه اسلحه مي سازد خيلي فرق است بين اسلحه سازي به ياد خدا و به نام خدا و اسلحه سازي بدون ياد خدا و بدون نام خدا. آن كسي كه اسلحه مي سازد بنام خدا كاملاً دقيق است كه به بيند اين اسلحه بدست چه كسي ميرود. حلقوم چه كسي را مي‌فشارد آيا حلقوم متجاوز به حق يا ديگري را؟ انسان بايد بسيار احمق باشد كه در آن جا نيز بگويد كه بنام خدا و به ياد خدا دارم سلاحي را مي سازم كه مي دانم فردا طرف داران حق با آن كشته مي شوند. اين خيلي حماقت است و اسلام مي خواهد ياد خدا همه جا و در همه حالات با ما باشد.«الذين يذكرون الله قياماً و قعوداً و علي جنوبهم»1 حالات انسان معمولا ازا ين سه حالت او ديگر بيشتر نيست، با ايستاده است و كار مي كند يا نشسته است و يا دراز كشيده و اسلام مي خواهد او در همه حال به ياد خدا باشد.