- پیشگفتار 1
- اشاره 8
- سفرنامه مکّه 8
- حرکت از نجف 9
- آغاز راه 9
- راه زبیده 11
- چاه سلمان 11
- جنگ و گریز 13
- جنگ تفنگ 13
- تقسیم تفنگچیها 14
- یورش پر زور 17
- مقررات ویژه 17
- ماجرای عجوزه 18
- صحرای بیآب 18
- عرب سلیبی 19
- شمارش حاجیان 20
- بیستم ماه 20
- قصبچه جبل 21
- گرگ و آهو 21
- کوچ از جبل 22
- به سوی مکّه 23
- مستجده 23
- صحرای مخوف 24
- هجوم راهزنان 25
- گدای برهنه 26
- پیاده روی در گِل 27
- برکه عقیق 28
- احرام سنّیها 29
- پنجم ذیحجّه 29
- وادی احرام 29
- چشمه امام حسن علیه السلام 30
- شیخ عرب حربی 31
- حدّ حرم 32
- چاه امام حسین 32
- محمل حضرت فاطمه علیها السلام 33
- محمل عایشه 33
- ورود به مکّه 34
- وقوف در عرفات 34
- حرکت به سوی منی 34
- بیتوته در مشعرالحرام 35
- ورود به منی 35
- بازگشت به مکّه 36
- خروج از مکّه 36
- محلّ ولادت پیامبر صلی الله علیه و آله 36
- رقص گدایان 37
- وادی فاطمه 38
- جادّه سلطانی 38
- چاه متبرّک 39
- ماجرای شگفت 41
- عربهای سماواتی 41
- بندر رابغ 43
- مراسم روضه خوانی 43
- قلعه شیخ علی 44
- حاج شامی 45
- چهارشنبه هفتم محرم 46
- جمعه نهم 47
- مدینه منوّره 47
- زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله 48
- مدینه منوّره 48
- ظلم به عجمها 49
- زیارت وداع 50
- قبرستان احد 50
- خار مغیلان و عولج 51
- ده مخروبه 52
- مسابقه تیراندازی 53
- وفور نعمت 54
- بازگشت به مستجده 55
- ایلات جبلی 55
- ده کفار 56
- حاجیان عکامنما 57
- مهارت در تیراندازی 58
- بازدید امیر 59
- تماشای تفنگها 60
- خانه امیر 61
- حمل باقرکاشی 63
- حرکت از جبل 64
- جادّه سلطانی 66
- عصبانیت شاهزاده 66
- برکه شراف 68
- گوش بُری 68
- حراج شترها 69
- تخریب آثار 70
- عین سیه 71
- رأس سلمان 71
- به سوی کربلا 72
- شب اربعین 73
- اشاره 75
- سفرنامهای شیرین و پرماجرا (1296 ه. ق.، میرزا عبدالغفار نجم الملک منجّمباشی) 75
- عزم زیارت 76
- از طهران تا خانقین: 76
- صنعت قالی بافی 77
- راهزنان در نوبران 77
- در قصر شیرین 78
- حمل جنازه 79
- عتبات عالیات 79
- قبر عزیر نبی 80
- مداین 80
- حرکت به طرف بصره 80
- بصره 81
- بوشهر 82
- حرکت به سوی جدّه 83
- باب المندب 84
- مسقط 84
- عدن 84
- جدّه 85
- سعدیّه 86
- ورود به مکّه معظّمه 87
- حجر الأسود 88
- کعبه و بیت اللَّه الحرام 88
- حجر اسماعیل 89
- دکّه برده فروشان 89
- مولد حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله 90
- منا و عرفات 90
- صفا و مروه 91
- به عزم مدینه طیّبه 92
- قبرستان بقیع 93
- مظلومیت شیعیان مدینه 94
- برخورد خشن با عجمها 95
- بوّاب کریه المنظر 96
- ممنوعیت زیارت 96
- اشاره 102
- سفرنامه حاج لطفعلی خان اعلایی 102
- حرکت از همدان 109
- (ورود به کرمانشاه) 110
- (اعدام و امنیّه) 115
- (اول خاک عراق و گمرکخانه) 118
- (تلگراف خانه بغداد و بانک شاهی) 120
- بازار بغداد 122
- (حرکت به کربلای معلا) 124
- ظلم چیست و ظالم کیست؟ 126
- (جوانمردترین اشخاص عالم) 127
- (ورود به کربلای معلا) 127
- (حرکت به نجف اشرف، عودت به کاظمیین) 128
- (شرافت نتیجه دیانت است) 129
- (تذکرهخانه بغداد) 131
- (حرکت از کاظمیین به شام) 132
- (ورود به شامات) 133
- حرکت از شام ورود به بیروت 135
- (حرکت از بیروت- حریق گمرکخانه) 137
- حرکت از معوسا 140
- حرکت از پرت سعید و اتفاقات سویس 141
- حرکت از سویس و ملاقات یک نفر هندی 145
- ورود به بندر ینبوع 146
- محرم شدن و حرکت به مکّه معظّمه 148
- ورود به مکه معظمه 149
- اعمال طواف و دخول به مکّه و صفا و مروه 150
- جهت وجوب مکه و نتایج آن 151
- توقف در مکّه معظّمه و قبرستان ابوطالب علیه السلام 153
- حرکت به طرف منی 155
- حرکت به طرف جدّه 157
- ورود به طور سینا و اتفاقات آن 158
- رسیدن به فلسطین 160
- حرکت از شام به طرف بغداد 161
- حرکت به طرف کاظمیین و ورود و اتفاق روز عاشورا در آن 163
- عقیده بنده در قسمت نفاق 164
- اندرز 165
- حرکت به کربلا و خروج از بین النهرین 166
- حرکت به طرف ایران و گمرک خانه 167
- حرکت به طرف کرمانشاهان 168
- رحمت پروردگار در همه احوال و نتیجه حرف نشنیدن 169
- لمؤلفه 170
- حرکت از پائین طاق به طرف کرمانشاهان 170
- حرکت از همدان 173
- اعتذار و یک قسمت از لوازم سفر 173
- مشکلات حاجیان از زبان سفرنامهنویسان 175
- اشاره 175
- پیشگفتار 176
- 1- سختی و دشواری راههای ارتباطی 179
- 2- حمل و نقل نامناسب 184
- سفر با کشتی 186
- 3- رفتار بد و نامناسب حملهداران با حجاج 187
- 4- حیلههای حملهداران 189
- 5- ناامنی و دزدی 191
- 6- مشکل قرنطینه حاجیان 197
- 7- برخورد نامناسب با حاجیان هنگام ورود به جدّه 198
- 8- اخاذی از حاجیان 200
- 9- کمبود آب 201
- 10- نبود امکانات بهداشتی 203
- 11- کمتوجهی به اعمال و مناسک حج حاجیان 206
- 12- رعایت نکردن نظافت در اماکن مقدسه 207
- 13- رفتار غیرانسانی با بیماران و فوتشدهگان 209
- 14- رفتارهای تبعیض آمیز 211
- 15- اخذ رشوه برای زیارت 212
- 16- ندانستن زبان دوّم 214
- پی نوشتها 215
- خاتمه 215
هنگام فرود آمدن در جایی، اجازه نمی‌دهند کسی از آن محدوده بیرون رود و به ناشناسان هم اجازه ورود نمی‌دهند، اگر ناشناسی بخواهد وارد شود، سه بار صدایش می‌زنند [و ایست می‌دهند] اگر جواب نداد، با تیراندازی او را می‌کشند، این حادثه برای برخی حجاج که عربی نمی‌دانند پیش آمده است(1).
هم اکنون نیز بسیاری از حاجیان که از کشورهای مختلف اسلامی به حج می‌آیند توان سخن گفتن با سایر حجاج را نداشته، ساعت‌ها در حرم کنار هم می‌نشینند اما نمی‌توانند یکدیگر را شناخته، باهم سخن بگویند.
خاتمه
در سفرنامه‌ها با توجه به شرایط مختلف آب و هوایی و نیز حاکمانی که در گذشته بر حجاز حکومت می‌کرده‌اند مشکلات و دشواری‌هایی خاص هر یک از این دوره‌ها ذکر شده که پرداختن به تمامی آنها در این نوشتار امکان‌پذیر نیست، امید است با توفیق الهی بتوانیم در فرصتی دیگر اطلاعات بیشتری در اختیار علاقه‌مندان قرار دهیم.
هم اکنون که با الطاف الهی بسیاری از مشکلات و سختی‌های اشاره شده پایان یافته و حجاج کشورهای اسلامی در این زمان با استفاده از بهترین وسایل نقلیه همچون هواپیما و با استفاده از بهترین امکانات رفاهی و داشتن تغذیه مناسب، در کمال امنیت و آسایش به حج مشرف شده و در کوتاه‌ترین زمان مناسک حج را انجام و به کشور خویش باز می‌گردند، باید دقیقاً شکرگذار این همه نعمت باشند و از فرصت به دست آمده بیشترین بهره‌برداری را در جهت رشد و شکوفایی روحی و معنوی و نیز دست یازیدن به منافعی که قرآن از آن با کلمه «لیشهدوا منافع لهم» یاد می‌کند، بنمایند.
از خداوند متعال مسألت داریم همگان را با این مسئولیت خطیر و مهم آشنا ساخته، حاجیان همه کشورها بتوانند حجی مبرور و مقبول انجام داده، با روحی متحوّل شده، اخلاقی بهتر و رفتاری متناسب با شئوون دینی و اسلامی، به کشورهای خود باز گردند.
-2
پی نوشتها
1- . پا به پای امین جبل، میقات حج، شماره، ج 28، ص 217
2- سید علی قاضی عسکر، حدیث قافله‌ها، 1جلد، نشر مشعر - تهران، چاپ: 1، بهار 1382.