پيشگفتار
با وجود اينكه اقامه نماز به عنوان سنتي ديني در جوامع اسلامي قدمتي بس ديرينه دارد، براي بسياري از مسلمانان هنوز هم پرسش‌هاي بسياري درباره اين فريضه وجود دارد كه يا بي‌پاسخ مانده‌اند و يا پاسخ آنها به زباني بيان نشده‌اند كه انديشه‌هاي جستجوگر را اقناع كند.
براستي چرا بايد نماز بخوانيم؟ "اين ايستادن و خم شدن، اين نشستن و به خاك افتادن و با هر يك كلماتي گفتن، چه معني دارد؟" درست است كه برپايي نماز، جامه عمل پوشاندن به فرمان الهي است، اما اگر از فلسفه آن آگاه نباشيم، جز اين نمي‌توان انتظار داشت كه از آن كالبدي بي‌روح و عادتي بي‌ثمر بيش نماند - چنانكه براي بسياري از ما چنين است.
كتابي كه در پيش رو داريد، مجموعه چهار گفتار و يك نوشتار است از شهيد آيت‌الله دكتر بهشتي درباره چيستي و فلسفه نماز و مسايل مربوط به آن: درباره روح و نقش "سرود يكتاپرستي".
اولين گفتار كه عنوان "فلسفه نماز" بر آن گذارده شده، به تاريخ بيست و دوم رمضان 1386 هجري قمري، برابر با چهاردهم دي ماه 1345 هجري شمسي در مركز اسلامي هامبورگ ايراد شده است. آيت‌الله شهيد دكتر بهشتي كه خود از سرچشمه فيضان نماز بهره‌ها برده بود، با مشاهده كم‌توجهي به اين عبادت انسان‌ساز، كه بدرستي ستون دين ناميده شده و منبع حياتبخش و نيروزاي مستمر زندگي مسلمان مؤمن محسوب مي‌شود، به تجزيه و تحليل نقش نماز در زندگي فردي و اجتماعي مسلمانان مي‌پردازد و با استفاده از بديهيات فطري، تلاش مي‌نمايد تا روح منور نماز را چنان بر شنوندگان بنماياند كه آن را به مثابه سرودي با آهنگ يكتاپرستي بنيوشند و بازتاب آن در جاي جاي زندگيشان آشكار باشد. رمز صلابت مشهور و مشهود در شخصيت آن شهيد فرزانه را بايد در چنين فهمي از نماز جست. آنان كه در پي يافتن راز راست قامتي وي در سراسر زندگي پرفراز و نشيب اجتماعي سي ساله او و مراحل دشوار نهضت اسلاميمان هستند، بايد به دركي چنين از نماز نايل شوند و ثمره تعظيم در برابر خالق يكتا را در روابط اجتماعي لمس كنند و ايمان داشته باشند كه "مسلمان در برابر هيچ‌كس تعظيم نمي‌كند". ثمره چنين دركي است كه به مسلمان جسارت مي‌دهد تا بگويد: "من شخصاً تاكنون در برابر هيچ‌كس تعظيم نكرده و نخواهم كرد. مسلمانم و مسلمان در برابر كسي تعظيم نمي‌كند" و "از هيچ‌كس ستايشگري نمي‌كند"؛ "نه مرعوب هيچ چيز هستم و نه مجذوب"؛ چه تنها خداوند است كه سزاوار ستايش است. از همين روي، اگر مسلمان روزانه در پنج نوبت اين تمرين را بكند و اين سرود توحيد و يكتاپرستي را بخواند اثري چنان ژرف در روح و جسم و جان او مي‌گذارد كه او را در مقابل سهمگين‌ترين مصائب و مشكلات، مقاوم و استوار مي‌سازد.
گفتار دوم، از سلسله مباحث تفسير قرآن ايشان برگزيده شده و به تفسير آيات 142 تا 152 سوره بقره كه به مناسبت تغيير قبله مسلمين از مسجدالاقصي به مسجدالحرام نازل شده است اختصاص دارد. در اين گفتار، نخست به زمان و شأن نزول اين آيات پرداخته شده است. پس از آن به جنبه فقهي تعيين قبله و نقش عرف و محاسبات دقيق علمي عطف نظر شده است.
محور سوم بحث بر حول نقش اجتماعي و سياسي تغيير قبله در مرحله‌اي حساس از نهضت اسلام است كه در آن نياز به شفافيت صف‌بندي مسلمانان در مقابل غيرمسلمانان پديدار مي‌شود و در تغيير قبله نمود مي‌يابد.
چهارمين موضوع مورد بحث، نقش قبله واحد در يكپارچگي و وحدت كلمه مسلمانان است؛ يعني »آن نوع جهانْ پيوستگي متمركز در محور اسلام و تسليم حكم و آيين خدا بودن كه شاخص‌ترين صفت امت اسلامي است. مردمي كه ايدئولوژي واحد آنها را به هم پيوسته و اين ايدئولوژي بر زندگي آنان تسلط كامل دارد، تصوير كننده جامعه جهاني اسلام هستند«. و از اين رهيافت است كه شهيد آيت‌الله دكتر بهشتي به انتقاد از برخي شيوه‌هاي رايج، اما نادرست، در مجالس بزرگداشت معصومين - عليهم‌السلام - و بويژه حضرت فاطمه زهرا - سلام‌الله‌عليها مي‌پردازند و محتواي آنها را مغاير با هدف والاي پيامبر، امامان بزرگوار و گرامي دخت پيامبر مي‌خوانند.
گفتار سوم، پاسخي است كه در زمان تصدي ايشان در مركز اسلامي هامبورگ به پرسشي درباره زبان نماز داده شده است. شايان تذكر اين كه يكي از اموري كه ايشان بدان اهتمام مي‌ورزيدند، ارتباط با علاقه‌مندان و جستجوگراني بوده است كه امكان حضور در مركز مذكور را نداشته‌اند. اين ارتباط گاه با ارسال نامه و گاه با ارسال نوار صوتي حاوي پاسخ‌هاي ايشان صورت مي‌گرفته است. تلاش ايشان در اين پاسخگويي بر آن بوده است كه با بياني روان و به‌دور از اصطلاحات فني فقهي، علت وجوب قرائت نماز به زبان عربي توضيح داده شود. اينجا نيز رد پاي نقش وحدت‌بخش نماز به‌مثابه سرود يكتاپرستي قابل مشاهده است.