نماز معلولان بر اساس فقه شیعه صفحه 32

خواهد بود. پس اساساً خطاب و تکلیف به او تعلق نمی گیرد. لذا گفته می­شود تکلیف مختص به قادرین است و عاجزین را شامل نمی­شود تا تکلیف او لغو نباشد. پس می توان گفت مبنای نظریه مشهور به اختصاص احکام به قادرین، اعتقاد به انحلال خطابات و تکالیف است.

در مقابل مبنای نظریه امام خمینی است که تکلیف متوجه همه انسان­ها اعم از قادرین و عاجزین می شود. چراکه خطابات عمومی شرعی به عدد افراد مکلفین منحل نمی­شود.(1) بنابراین می توان گفت این عقیده مبنای نظریه خطابات قانونیه و قول به معذوریت در عاجزین است.

گفتار اول: نظریه های شرطیت قدرت در تکلیف

قول اول: نظریه مشهور

مشهور، قدرت را در کنار بلوغ و عقل، یکی از شرایط عامه تکلیف می­دانند،(2)

که در همه تکالیف معتبر است؛ یعنی اگر تکلیف بخواهد متوجه کسی شود، باید آن شخص بالغ باشد. لذا غیر بالغ مکلف نیست. همچنین باید آن شخص عاقل باشد، لذا مجنون مکلف نیست، و اصلاً تکلیف متوجه او نمی شود. در مورد قدرت هم مشهور و اکثریت قریب به اتفاق فقهاء بر این عقیده­اند که قدرت مثل بلوغ و عقل از شرایط عامه تکلیف است؛ پس چنانچه کسی قدرت نداشته باشد اصلاً تکلیف ندارد.

بنابراین مشهور فقهاء منکر اشتراک احکام بین عاجز و قادر هستند و می گویند تکلیفِ عاجز، لغو یا قبیح است و شارع عاجز را مکلف و موظف به کاری نمی کند. بنابراین خطابات شرعیه اساساً مختص به کسانی است که قدرت دارند. و از این جهت است که اگر کسی قدرت نداشت، در حقیقت هیچ حکمی در حقّ او فعلیت نمی یابد و به طریق اولی منجّز نمی گردد.

پس تکلیف اقامه صلاه متوجه شخص عاجز از نماز نیست، چون وی قدرت بر اقامه نماز ندارد، و تکلیف اقامه نماز بر او فعلیت ندارد.

دلیل عمده مشهور، لغو بودن در تعلق تکلیف به عاجزین است. مولا برای امر کردن باید انگیزه ای داشته باشد که داعی برای مکلف ایجاد کند و منبعث گردد. به عبارت دیگر: امر مولا در عبد مؤثر باشد. حال اگر مولا بداند عبد نمی تواند از امر او متأثر شود، امر کردن لغو خواهد بود.(3)

این همان معیار کلی در مورد تکلیف است که تعلق تکلیف به گروه یا شخصی نباید قبیح یا لغو

1- . خمینی، سید روح اللّه موسوی، مناهج الوصول إلی علم الأصول، ج2، ص27: «فیصحّ الخطاب العمومی لعامّه الناس من غیر تقیید بالقادر... و السرّ فیما ذکرنا هو أنّ الخطابات العامّه لا ینحلّ کلّ [منها] إلی خطابات بعدد نفوس المکلّفین... ».
2- . نائینی، میرزا محمد حسین غروی، فوائدالاصول، ج1، 308؛ آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، کفایه الاصول، ص103؛ خمینی، شهید سید مصطفی موسوی، تحریرات فی الأصول، ج3، ص436. ایشان از کلمه قوم استفاده کرده اند: «... أن القوم کیف اعتبروا فی موضوع الأدله "القادر"... »
3- . به عنوان نمونه: اصفهانی، محمد حسین کمپانی، نهایه الدرایه فی شرح الکفایه، ج3، ص40؛ بجنوردی، سید حسن بن آقا بزرگ موسوی، منتهی الأصول، ج1، ص387.