در آمدی بر تاریخ قرآن (معارف) صفحه 115

«حسبنا كتاب اللّه» «1»

از اين جريان و عبارت برمي‌آيد كه ناگزير كتاب خدا در آن موقع مجموع و محفوظ بوده است وگرنه چنين اشاره‌اي درست نيست. «2»

ب/ 5- احاديث ويژه جمع قرآن در زمان پيامبر (ص)

پاره‌اي از اين احاديث جمع قرآن در قسمت اخبار قرآني در مدينه، ذكر و بررسي گرديد. به نظر مي‌آيد كه جمع قرآن كه در اين روايات مورد اشاره قرار گرفته است، عبارت از همان گردآوري و تأليف باشد، چنانكه زيد بن ثابت بر اين مسأله تصريح نموده است كه:

«كنا حول رسول الله صلّي اللّه عليه و اله و سلّم نؤلّف القرآن من الرقاع»

در اين حديث كه حاكم آن را صحيح شمرده است، تأليف بر جمع و تدوين دلالت دارد. يعني منضم كردن شي‌ء به شي‌ء ديگر. وگرنه عنوان تاليف در اين حديث مبهم خواهد بود. «3» به عبارت ديگر در اين حديث از دو نوع نگارش بحث شده است:

نخست نگارش اوليه قرآن بر روي رقعه‌ها كه همان نگارش بر اشياء پراكنده و متفرق است. و ديگر تاليف و گردآوري ثانويه قرآن كه به آن صورت جمعي و تدويني مي‌دهد.

و نهايتا بايد گفت:

عده‌اي از علما و محققان نيز بر جمع‌آوري كامل قرآن در زمان پيامبر صلّي اللّه عليه و اله و سلّم تأكيد كرده‌اند از جمله: حارث محاسبي، خازن، زرقاني، زركشي، عبد الصبور شاهين، محمد غزالي، ابو شامه، باقلاني، شيخ حر عاملي، بلخي، ابن طاووس و شرف الدين. «4» (1)- صحيح بخاري، 1/ 20

(3)- بنگريد به دراسات قرآنيه، 76

(4)- حقائق هامه حول القرآن الكريم، 47