در آمدی بر تاریخ قرآن (معارف) صفحه 126

رواياتي است كه در آن لفظ مصحف- از سوي پيامبر صلي اللّه عليه و اله و سلم- به كار رفته باشد يا در استعمال لفظ، نقل به معنايي در كار نباشد.» «1»

نقد و نظر

آنچه گذشت ديدگاه يكي از قرآن‌پژوهان معروف درباره جمع قرآن در دوران ابو بكر بود. شك نيست كه در اين ديدگاه نكات ارجمندي وجود دارد. در عين‌حال در اين ديدگاه ابهامات و سؤالات گوناگوني هم ملاحظه مي‌شود. لذا لازم است كمي درباره ابهامات موجود اين نظريه بحث شود. مقدمتا بايد گفت فرض ديدگاه ذكر شده در خصوص جمع قرآن در دوره ابو بكر، عدم انقطاع وحي تا آخرين روزهاي حيات پيامبر صلي اللّه عليه و اله و سلم است. اين همان فرضي است كه دانشمندان اهل سنت نيز آن را مكرر مطرح كرده و به عنوان مهمترين دليل جمع قرآن در دوره ابو بكر اعلام مي‌كنند. اما هرگز به اين موضوع توجه نكرده‌اند كه احاديث مربوط به تاليف قرآن در دوران رسول خدا صلي اللّه عليه و اله و سلم از طريق همان زيد بن ثابت روايت شده است. به توضيح ديگر روايت: «كنا عند رسول الله نؤلف القرآن من الرقاع» كه حكايت از دو مرحله از نگارش قرآن (الف- نگارش متفرق قرآن بر روي رقعه‌ها ب- بازنويسي قرآن از روي رقعه‌ها در قالب تاليف) دارد، ثابت مي‌كند كه تاليف و تدوين كامل قرآن اگر در حيات رسول خدا صلي اللّه عليه و اله و سلم تحقّق پيدا نكرده باشد، لااقل به عنوان اقدامي آغاز شده، و رسول خدا صلي اللّه عليه و اله و سلم حتي با فرض عدم انقطاع وحي چنين فكر و برنامه‌اي داشته است، به ويژه كه فعل ماضي استمراري «كنا نؤلف» حكايت از كاري مستمر در اين خصوص دارد. بنابراين فرض عدم تدوين قرآن به دليل استمرار پديده وحي از اساس، فرض باطلي است كه فلسفه جمع قرآن در دوره ابو بكر را متزلزل مي‌سازد.

نكته ديگر در بطلان اين فرض آنكه، اگر قبول كنيم در حيات پيامبر اسلام صلي اللّه عليه و اله و سلم و (1)- التمهيد، 1/ 285 با اندكي تلخيص