در آمدی بر تاریخ قرآن (معارف) صفحه 133

معناي آن مي‌نويسد: «مراد از دو شاهد حفظ و كتابت است» «1» يعني زيد آياتي را مي‌پذيرفت كه هم در حافظه‌هاي حفاظ و هم بر نوشته‌ها ثبت شده باشد. لكن بايد گفت اين حدسي است كه روايات ديگر در همين موضوع آن را تأييد نمي‌كند، از جمله اين قسمت حديث كه: زيد بن ثابت دو آيه آخر را تنها نزد خزيمة بن ثابت انصاري يافت و به اين جهت اين آيات را از وي پذيرفت كه وي از سوي رسول خدا صلي اللّه عليه و اله و سلم ملقب به «ذو الشهادتين» بود. يا آنكه عمر آيه رجم را عرضه كرد، اما چون كسي با او شهادت نداد، زيد آن را نپذيرفت. اگر اين قرائن را بپذيريم نتيجه‌اي كه به دست مي‌آيد آنكه زيد بن ثابت آياتي را پذيرفته كه حداقل دو تن به قرآنيت آن شهادت داده باشند. با اين نتيجه‌گيري ثابت مي‌شود كه مبناي قرآن- لااقل در بخشهايي از آن- چيزي جز خبر واحد نبوده است و مي‌دانيم كه اين موضوع با نقل تواتري قرآن كه از مسلّمات بين شيعه و سني است كاملا ناسازگار است. لذا اين فصل را با گفتاري از آيت الله خويي به پايان مي‌بريم كه مي‌نويسد:

«اگر فرض كنيم كه ابو بكر در ايام خلافت خود جامع قرآن بوده است، كيفيتي كه در روايات جمع قرآن در اين دوره بازگو شده قطعا دروغ است، چون جمع قرآن مستند به نقل تواتري مسلمانان است به اين صورت كه جامع قرآن، قرآني را كه به نحو تواتر در حافظه‌هاي مردم وجود داشته در مصحفي مدون ساخت» «2»

ج- جمع قرآن در دوره عثمان «3»

اشاره

يكي از مراحل زماني جمع قرآن كه اسناد تاريخي بر آن دلالت دارد، جمع قرآن در زمان خلافت عثمان است. اين جمع به معناي از بين بردن اختلاف قراءات و يكي (1)- الاتقان، 1/ 205

(3)- در تاليف اين قسمت و فصل آخر كتاب از مقاله «مقدمه‌اي بر تاريخ اختلاف قرائت قرآن» از مؤلف همين اثر چاپ شده در مقالات و بررسيها به شماره 63 برحسب اقتضاء استفاده شده است.