- پیشگفتار 1
- مقدمه اول 3
- مقدمه دوم 7
- اشاره 10
- بخش اوّل : آزادی فلسفی 10
- ترویج جبرگرایی 11
- فصل اوّل : جبر و اختیار (از نظر تاریخی و کلامی) 11
- تعریف جبر 14
- تعریف اختیار 15
- 1. دیدگاه اشاعره 16
- دیدگاه فرق اسلامی درباره جبر و اختیار 16
- 2. دیدگاه معتزله 18
- 3. دیدگاه شیعه 19
- 4. دیدگاه حکما و فلاسفه اسلامی 22
- مقدمه 26
- فصل دوم : ادله فلسفی - کلامی اختیار انسان 26
- 1. جبرگرایان 26
- جبرگرایان 26
- اشاره 26
- دلیل اوّل 27
- دلیل دوم 28
- دلیل سوم 33
- دلیل چهارم 39
- دلیل پنجم 41
- دلیل ششم 41
- دلیل هفتم 42
- قضا و قدر 46
- تمایز جبر از قضا و قدر 47
- سرنوشت 49
- نتیجه گیری 50
- 2. مفوّضه 50
- 3. شیعه 55
- مقدمه 66
- فصل سوم : حدود اختیارات انسان 66
- گستره اختیار تکوینی انسان 69
- بخش دوم : آزادی های اجتماعی 72
- اشاره 72
- تعریف آزادی 73
- فصل اوّل : آزادی در مسائل اجتماعی 73
- آزادی اجتماعی 76
- آزادی اجتماعی در اسلام 78
- فلسفه آزادی 80
- آزادی در ادبیات سیاسی اروپا و اسلام 81
- گسترش اسلام در پرتو آزادی 83
- اهمیت و نقش آزادی 84
- دموکراسی و نظر اسلام درباره آن 85
- آزادی اسلامی در مسیر تکامل انسان 86
- تأثیر جهان بینی بر تفسیر آزادی 88
- رابطه آزادی با عقل و دین 89
- ضرورت رعایت حقوق اساسی 93
- فصل دوم : حقوق اجتماعی انسان ها 93
- 1. آزادی سیاسی 94
- آزادی سیاسی 94
- اقسام آزادی 94
- الف) آزادی بیان و قلم 94
- آزادی بیان و قلم در راستای احکام دین 98
- ب) آزادی سیاسی وسیله شایسته سالاری 103
- محدوده آزادی بیان و قلم 103
- آزادی اقتصادی 107
- 2. آزادی اقتصادی 107
- آزادی شخصی 109
- عدم تقابل محدودیت های اسلام با آزادی اقتصادی 109
- 3. آزادی شخصی 109
- آزادی، نیاز فطری و طبیعی انسان 114
- تأثیر تکاملی متقابل دین و آزادی 115
- تأثیر دین داری بر انواع آزادی 118
- فصل سوم : حدود آزادی های اجتماعی 121
- مقدمه 121
- ضرورت محدودیت در آزادی 123
- معیارهای تحدید آزادی 126
- رابطه دین و آزادی 127
- آزادی در محدوده قوانین موضوعه 131
- محدودیت های دین در قبال آزادی 133
- فرق بین آزادی از نظام و حکم 133
- طرفداران آزادی مطلق 136
- گستره آزادی در اسلام و لیبرالیسم 140
- محدود کننده آزادی 141
- اصل در آزادی؛ لزوم یا جواز 144
- آزادی تکوینی و محدودیت اجتماعی 145
- آزادی از دین؟ 147
- تسامح و تساهل 148
- گستره آزادی در اسلام و جوامع مدرن 150
- محدوده آزادی در حکومت دینی 151
- ملاک مدیریت در اسلام و دموکراسی غرب 154
- تفاوت های اصولی بین آزادی در غرب و اسلام 156
- ابتنای آزادی در غرب بر آزادی فردی 158
- بنیاد نظام دموکراسی غرب 160
- موانع آزادی 162
- آزادی های ممنوع 165
- امور مبتنی بر آزادی 168
- اقسام آزادی براساس آیات قرآن 169
- ملاک های جامعه آزاد دینی 171
- نقش آزادی در کرامت انسان 173
- آزادی، زمینه ساز آزمایش و رشد انسان 174
- محدودیت های حقوقی آزادی 177
- فصل چهارم : حدود آزادی در فقه و حقوق 177
- رابطه بین عدالت و آزادی 179
- گستره محدودیت انسان در دین 182
- رابطه تقلید و آزادی 184
- سر سپردگی به ارزش ها در مرجعیت 185
- تقلید در مسائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی 186
- نتیجه گیری 188
- آزادی از ملاک های فقهی نیست 188
- اشاره 190
- بخش سوم : آزادی معنوی 190
- فصل اوّل : آزادی در مسائل اخلاقی 191
- مقدمه 191
- تعامل شیطان و نفس در اسارت انسان 194
- اشاره 195
- اسارت انسان در بند خویش 195
- الف) راه های سیطره ابلیس بر انسان از دیدگاه قرآن 197
- ب) اسارت در بند نفس 204
- آزادی و حیات انسانی 213
- فصل دوم : رابطه آزادی با امر به معروف و نهی از منکر 217
- مقدمه 217
- زندگی سالم در سایه امر به معروف و نهی از منکر 218
- رابطه امر به معروف و نهی از منکر با آزادی 219
- مسئولیت مشترک 221
- شرایط امر به معروف و نهی از منکر 222
- دلیل عقلی امر به معروف و نهی از منکر در فقه 223
- فصل سوم : آزادی اندیشه 225
- مقدمه 225
- موانع آزادی فکر 228
- فرق بین آزادی فکری و آزادی عقیده 231
- مقدمه 233
- فصل چهارم : آزادی عقیده در اسلام 233
- «آزادی عقیده» به معنای «عدم اکراه» 234
- آزادی، محور عقیده 235
- رابطه آزادی عقیده و آزادی بیان 238
- شرایط آزادی ترویج عقیده 240
- چگونگی برخورد قرآن با عقاید باطل 241
- گستره آزادی عقیده در صدر اسلام 242
- چگونگی آزادی اقلیت های مذهبی در جامعه اسلامی 244
- جایگاه عقیده در جوامع غربی و اسلامی 248
- بحث تفصیلی در باره آیه «لَآ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ ...» 249
- شأن نزول آیه «لَآ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ» 253
- جهاد ابتدایی، موافق آزادی عقیده 259
- تهمتی ناروا به مسلمانان! 260
- آزادی مخالفان در اسلام 262
- بخش چهارم : اشکالات و پاسخ آن ها 265
- اشاره 265
- فصل اوّل :جایگاه اختیار انسان در مسئله هدایت و ضلالت از دیدگاه قرآن 266
- مقدمه 266
- اقسام هدایت در قرآن 268
- هدایت از ناحیه خدا 269
- شناخت انسان 271
- هادی و مضلّ از نظر قرآن 271
- هادیان قرآنی 272
- گمراه کنندگان از دیدگاه قرآن 273
- مقدمه 273
- الف) عوامل هدایت 275
- ب) عوامل زمینه ساز ضلالت 276
- اضلال الهی و اقسام آن در قرآن 278
- جایگاه اختیار انسان در مسئله هدایت و ضلالت 279
- آزادی در هدایت و ضلالت از دیدگاه عقل 283
- آیات هدایت و ضلالت از دیدگاه اشاعره 284
- نقد اشاعره 285
- اضلالِ تکوینی 286
- عدم تلازم هدایت با علم 288
- مقدمه 290
- فصل دوم : برنامه اسلام در ریشه کنی برده داری 290
- روند الغای برده داری در جهان اسلام 291
- آزادی ذاتی و حقیقی فرد 295
- آزادی بردگان در فرآیند تدریجی 299
- موانع آزادی دستوری بردگان 301
- برنامه عملی اسلام برای محو بردگی 303
- عوامل آزادی بردگان در فقه اسلام 305
- بردگی اسیران جنگی 307
- سیره و شیوه رفتاری اسلام درباره غلامان و کنیزان 311
- لغت شناسی ارتداد 314
- مقدمه 314
- فصل سوم : عدم تقابل حکم ارتداد با آزادی در انتخاب دین 314
- ارتداد در ادبیات فقهی 315
- اسباب ارتداد 316
- مشروط بودن ارتداد به اظهار اسلام بعد از بلوغ 317
- عمل به اعتقاد شرایط اثبات دین 319
- عدم تقابل آزادی عقیده با ارتداد 320
- مقدمه 324
- محدودیت قوّه ادراکی انسان 324
- فصل چهارم : علت جایز نبودن تفکّر در ذات خداوند 324
- پیامدهای تفکر در ذات بی نهایت 326
- نکته: فراتر بودن مدرِک از مدرَک 327
- کتابنامه 329
فصل اوّل : جبر و اختیار (از نظر تاریخی و کلامی)
ترویج جبرگرایی
مسئله قضا و قدر (سرنوشت) از همان آغاز؛ یعنی از زمان پیامبرصلی الله علیه وآله و حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام مورد سؤال بود و به خوبی برای مردم تبیین می شد، به طوری که گرهِ فکری در ذهن مسلمانان ایجاد نکرده بود.
بنی امیّه اوّلین گروه سیاسی در اسلام بودند که از این بحث اعتقادی در راستای استحکام قدرت خود استفاده کردند؛ همان طور که پیامبرصلی الله علیه وآله بعد از فتح مکّه سفارش کرده بود که مسلمانان مواظب باشند بنی امیه به قدرت سیاسی دست پیدا نکند.
برخلاف توصیه پیامبرصلی الله علیه وآله از اوائل خلافت عمر، مهره های اصلی این خاندان در مراکز حساس به قدرت رسیدند، مانند انتصاب «یزید بن ابی سفیان» به استانداری شام در سال چهاردهم و برادرش معاویه در سال هیجدهم. با آغاز خلافت عثمان که خود از بنی امیه بود این روند شتاب بیشتری گرفت و بنی امیه برای دوام حیات و محکم کردن پایه های قدرت خود به تغییر زیر ساخت های