- پیشگفتار 1
- مقدمه اول 3
- مقدمه دوم 7
- اشاره 10
- بخش اوّل : آزادی فلسفی 10
- ترویج جبرگرایی 11
- فصل اوّل : جبر و اختیار (از نظر تاریخی و کلامی) 11
- تعریف جبر 14
- تعریف اختیار 15
- 1. دیدگاه اشاعره 16
- دیدگاه فرق اسلامی درباره جبر و اختیار 16
- 2. دیدگاه معتزله 18
- 3. دیدگاه شیعه 19
- 4. دیدگاه حکما و فلاسفه اسلامی 22
- مقدمه 26
- فصل دوم : ادله فلسفی - کلامی اختیار انسان 26
- 1. جبرگرایان 26
- جبرگرایان 26
- اشاره 26
- دلیل اوّل 27
- دلیل دوم 28
- دلیل سوم 33
- دلیل چهارم 39
- دلیل ششم 41
- دلیل پنجم 41
- دلیل هفتم 42
- قضا و قدر 46
- تمایز جبر از قضا و قدر 47
- سرنوشت 49
- نتیجه گیری 50
- 2. مفوّضه 50
- 3. شیعه 55
- فصل سوم : حدود اختیارات انسان 66
- مقدمه 66
- گستره اختیار تکوینی انسان 69
- بخش دوم : آزادی های اجتماعی 72
- اشاره 72
- تعریف آزادی 73
- فصل اوّل : آزادی در مسائل اجتماعی 73
- آزادی اجتماعی 76
- آزادی اجتماعی در اسلام 78
- فلسفه آزادی 80
- آزادی در ادبیات سیاسی اروپا و اسلام 81
- گسترش اسلام در پرتو آزادی 83
- اهمیت و نقش آزادی 84
- دموکراسی و نظر اسلام درباره آن 85
- آزادی اسلامی در مسیر تکامل انسان 86
- تأثیر جهان بینی بر تفسیر آزادی 88
- رابطه آزادی با عقل و دین 89
- فصل دوم : حقوق اجتماعی انسان ها 93
- ضرورت رعایت حقوق اساسی 93
- اقسام آزادی 94
- آزادی سیاسی 94
- الف) آزادی بیان و قلم 94
- 1. آزادی سیاسی 94
- آزادی بیان و قلم در راستای احکام دین 98
- محدوده آزادی بیان و قلم 103
- ب) آزادی سیاسی وسیله شایسته سالاری 103
- آزادی اقتصادی 107
- 2. آزادی اقتصادی 107
- آزادی شخصی 109
- عدم تقابل محدودیت های اسلام با آزادی اقتصادی 109
- 3. آزادی شخصی 109
- آزادی، نیاز فطری و طبیعی انسان 114
- تأثیر تکاملی متقابل دین و آزادی 115
- تأثیر دین داری بر انواع آزادی 118
- مقدمه 121
- فصل سوم : حدود آزادی های اجتماعی 121
- ضرورت محدودیت در آزادی 123
- معیارهای تحدید آزادی 126
- رابطه دین و آزادی 127
- آزادی در محدوده قوانین موضوعه 131
- محدودیت های دین در قبال آزادی 133
- فرق بین آزادی از نظام و حکم 133
- طرفداران آزادی مطلق 136
- گستره آزادی در اسلام و لیبرالیسم 140
- محدود کننده آزادی 141
- اصل در آزادی؛ لزوم یا جواز 144
- آزادی تکوینی و محدودیت اجتماعی 145
- آزادی از دین؟ 147
- تسامح و تساهل 148
- گستره آزادی در اسلام و جوامع مدرن 150
- محدوده آزادی در حکومت دینی 151
- ملاک مدیریت در اسلام و دموکراسی غرب 154
- تفاوت های اصولی بین آزادی در غرب و اسلام 156
- ابتنای آزادی در غرب بر آزادی فردی 158
- بنیاد نظام دموکراسی غرب 160
- موانع آزادی 162
- آزادی های ممنوع 165
- امور مبتنی بر آزادی 168
- اقسام آزادی براساس آیات قرآن 169
- ملاک های جامعه آزاد دینی 171
- نقش آزادی در کرامت انسان 173
- آزادی، زمینه ساز آزمایش و رشد انسان 174
- محدودیت های حقوقی آزادی 177
- فصل چهارم : حدود آزادی در فقه و حقوق 177
- رابطه بین عدالت و آزادی 179
- گستره محدودیت انسان در دین 182
- رابطه تقلید و آزادی 184
- سر سپردگی به ارزش ها در مرجعیت 185
- تقلید در مسائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی 186
- نتیجه گیری 188
- آزادی از ملاک های فقهی نیست 188
- اشاره 190
- بخش سوم : آزادی معنوی 190
- مقدمه 191
- فصل اوّل : آزادی در مسائل اخلاقی 191
- تعامل شیطان و نفس در اسارت انسان 194
- اسارت انسان در بند خویش 195
- اشاره 195
- الف) راه های سیطره ابلیس بر انسان از دیدگاه قرآن 197
- ب) اسارت در بند نفس 204
- آزادی و حیات انسانی 213
- مقدمه 217
- فصل دوم : رابطه آزادی با امر به معروف و نهی از منکر 217
- زندگی سالم در سایه امر به معروف و نهی از منکر 218
- رابطه امر به معروف و نهی از منکر با آزادی 219
- مسئولیت مشترک 221
- شرایط امر به معروف و نهی از منکر 222
- دلیل عقلی امر به معروف و نهی از منکر در فقه 223
- فصل سوم : آزادی اندیشه 225
- مقدمه 225
- موانع آزادی فکر 228
- فرق بین آزادی فکری و آزادی عقیده 231
- مقدمه 233
- فصل چهارم : آزادی عقیده در اسلام 233
- «آزادی عقیده» به معنای «عدم اکراه» 234
- آزادی، محور عقیده 235
- رابطه آزادی عقیده و آزادی بیان 238
- شرایط آزادی ترویج عقیده 240
- چگونگی برخورد قرآن با عقاید باطل 241
- گستره آزادی عقیده در صدر اسلام 242
- چگونگی آزادی اقلیت های مذهبی در جامعه اسلامی 244
- جایگاه عقیده در جوامع غربی و اسلامی 248
- بحث تفصیلی در باره آیه «لَآ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ ...» 249
- شأن نزول آیه «لَآ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ» 253
- جهاد ابتدایی، موافق آزادی عقیده 259
- تهمتی ناروا به مسلمانان! 260
- آزادی مخالفان در اسلام 262
- بخش چهارم : اشکالات و پاسخ آن ها 265
- اشاره 265
- فصل اوّل :جایگاه اختیار انسان در مسئله هدایت و ضلالت از دیدگاه قرآن 266
- مقدمه 266
- اقسام هدایت در قرآن 268
- هدایت از ناحیه خدا 269
- شناخت انسان 271
- هادی و مضلّ از نظر قرآن 271
- هادیان قرآنی 272
- مقدمه 273
- گمراه کنندگان از دیدگاه قرآن 273
- الف) عوامل هدایت 275
- ب) عوامل زمینه ساز ضلالت 276
- اضلال الهی و اقسام آن در قرآن 278
- جایگاه اختیار انسان در مسئله هدایت و ضلالت 279
- آزادی در هدایت و ضلالت از دیدگاه عقل 283
- آیات هدایت و ضلالت از دیدگاه اشاعره 284
- نقد اشاعره 285
- اضلالِ تکوینی 286
- عدم تلازم هدایت با علم 288
- مقدمه 290
- فصل دوم : برنامه اسلام در ریشه کنی برده داری 290
- روند الغای برده داری در جهان اسلام 291
- آزادی ذاتی و حقیقی فرد 295
- آزادی بردگان در فرآیند تدریجی 299
- موانع آزادی دستوری بردگان 301
- برنامه عملی اسلام برای محو بردگی 303
- عوامل آزادی بردگان در فقه اسلام 305
- بردگی اسیران جنگی 307
- سیره و شیوه رفتاری اسلام درباره غلامان و کنیزان 311
- مقدمه 314
- لغت شناسی ارتداد 314
- فصل سوم : عدم تقابل حکم ارتداد با آزادی در انتخاب دین 314
- ارتداد در ادبیات فقهی 315
- اسباب ارتداد 316
- مشروط بودن ارتداد به اظهار اسلام بعد از بلوغ 317
- عمل به اعتقاد شرایط اثبات دین 319
- عدم تقابل آزادی عقیده با ارتداد 320
- مقدمه 324
- محدودیت قوّه ادراکی انسان 324
- فصل چهارم : علت جایز نبودن تفکّر در ذات خداوند 324
- پیامدهای تفکر در ذات بی نهایت 326
- نکته: فراتر بودن مدرِک از مدرَک 327
- کتابنامه 329
1- 362. رابطه دین و آزادی، ص 24.
عقیده را پذیرفته است، به این معنا که هیچ کس دراسلام به جرم عقیده ای که دارد در این دنیا مجازات نمی شود و حتی عمل مسلمانان نیز همین را نشان می دهد؛ رفتار مسالمت آمیز مسلمانان با دیگر ادیان مؤید این است. در طول تاریخ ظاهر قرآن این است که زمان ظهور امام زمان علیه السلام یهودی ها و مسیحی ها نیز هستند: «فَأَغْرَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَدَاوَهَ وَالْبَغْضَآءَ إِلَی یَوْمِ الْقِیامَهِ؛(1) از این رو در میان آن ها تا دامنه قیامت عداوات و دشمنی افکندیم». این آیه نشان می دهد که زمان امام زمان علیه السلام هم این ها وجود دارند و تا روز قیامت ادامه پیدا خواهد کرد.
شرایط آزادی ترویج عقیده
احکام و دستورهای اسلام عمدتاً به یکدیگر وابسته اند و در یکدیگر اثر می گذارند. ما اگر بخواهیم آزادی عقیده را در جامعه اسلامی مطرح کنیم باید زمینه مناسب آن را هم فراهم کنیم، نه این که هر کس هر عقیده ای هر چند خرافی و منحرف را به صورت مطلق العنان ترویج کند، در حالی که جامعه ظرفیت آن را نداشته و دچار انحراف می گردد.
با توجه به آیه «فَبَشِّرْ عِبادِ * الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»،(2) بیان نظرها و عقاید مختلف در جامعه منعی ندارد. نهادهای دینی اگر با تبلیغات مناسب روشنگری کنند و ذهن ها را با حقیقت اسلام آشنا کنند، دیگر ترویج عقاید و مکاتب مختلف نمی تواند منعی داشته باشد.
بنابراین ترویج عقاید مختلف در جامعه اسلامی با دو شرط آزاد است: