دین و آزادی صفحه 327

1- 520. انعام {6} آیه 91.

2- 521. نساء {4} آیه 48.

3- 522. اصول کافی، ج 1، ص 135.

3. تحیّر

سومین صورت متصور ما ممکن است این باشد که تصوّری درباره خداوند در ذهن نقش نبندد و در عین حال به انکار هم روی نیاورد و به این سبب در گیجی و تحیری عظیم فرو خواهد رفت. در همین مورد امام محمّدباقرعلیه السلام فرموده است:

تَکَلَّمُوا فِی خَلْقِ اللَّه وَلا تَکَلَّمُوا فِی اللَّه فَإِنَّ الکَلام فِی اللَّه لا یَزْدادُ صاحِبُه إلّا تَحَیُّراً؛(1) گفت و گو کنید در آفرینش خدا و گفت و گو نکنید در ذات خدا، پس همانا بحث در مورد چگونگی ذات خدا تنها به سرگردانی صاحب سخن می افزاید.

نکته: فراتر بودن مدرِک از مدرَک

علاوه بر مطالب گذشته این فصل، باید توجه داشت که درک کننده (مدرِک) باید نسبت به آن شی ء متصوّر و درک شده (مدرَک) قوی تر باشد تا آن را تحت چنبره ذهنی خود درآورد؛ از این رو فکر کردن در کنه ذات الهی از این جهت نیز عاقلانه نخواهد بود و از نظر فلسفه وجودی امکان نخواهد داشت، چرا که نه تنها متصوّر ما خدا نخواهد بود، بلکه چیزی خواهد بود از خود ما ضعیف تر و ساخته و پرداخته و مخلوق افکار ما؛ لذا فرموده اند: «مَنْ نَظَرَ فِی اللَّهِ کَیف هُوَ هَلَک»؛(2) چه هلاکتی بالاتر از آن که ما مدرکات ذهنی خود را که به مراتب ضعیف تر از ما هستند، به عنوان خالق و آفریدگار این عالم بپذیریم و این ضعیف تر بودن از این باب است که در ظرف ذهنی ما جا گرفته است.