- اشاره 1
- [مقدمات پژوهش 1
- اولین کسی که علم اصول را در مقام استنباط بکار گرفت: 3
- اولین تصنیف در علم اصول: 3
- 1- موضوع علم اصول: 7
- اما مبانی مهمی که ایشان مبتکر آن بوده یا به تبعیّت از بزرگان دیگر اختیار کردهاند، 7
- 2- تعریف علم اصول: 9
- 3- ثواب و عقاب در واجب نفسی و غیری: 10
- 5- اقسام امر: 12
- 4- ثمره بحث صحیح و اعم: 12
- 6- انحلال و عدم انحلال خطابات عامّه: 14
- 7- نفی شرطیت علم و قدرت نسبت به تکلیف: 15
- 8- مراتب حکم: 17
- 9- بطلان قاعده «الطبیعة ... لا تنعدم إلّا بانعدام جمیع الأفراد»: 18
- 10- آیا احکام به طبایع تعلّق میگیرند یا به افراد؟ 19
- 11- «آیا ماهیت استعمال مجازی چیست؟»: 19
- [پیشگفتار مقررین 21
- [پیشگفتار مؤلف 25
- امر اوّل: مباحثی در ارتباط با علم اصول 27
- مسأله اوّل موضوع علم 28
- اشاره 28
- بحث اوّل آیا هر علمی به موضوع نیاز دارد؟ 29
- نظریه مشهور در مورد نیاز علوم به موضوع 30
- دلیل اوّل: مشهور عقیده دارند: «موضوع علم باید واحد باشد» 31
- دلیل دوّم مشهور بر نیاز علوم به موضوع: 42
- آیا راهی برای اثبات نیاز علوم به موضوع، وجود دارد؟ 43
- بحث دوّم لزوم وحدت موضوع 45
- معنای عرض ذاتی 46
- بحث سوّم تعریف موضوع علم 46
- صُوَر عرض: 46
- کدام یک از اقسام عرض، ذاتی و کدام یک غریب است؟ 50
- 1- نظریه مرحوم آخوند 50
- 2- نظریه مشهور 50
- کلام صدر المتألهین رحمه الله: 51
- 3- نظریه علامه طباطبایی رحمه الله 54
- بررسی اقوال پیرامون عرض ذاتی 56
- بررسی نظریه مشهور 56
- اشکال بر کلام علّامه طباطبائی رحمه الله: 56
- بحث چهارم نسبت بین موضوع علم و موضوعات مسائل چیست؟ 65
- 1- نظریه مشهور 68
- مسأله دوم ملاک تمایز علوم 68
- اشاره 68
- 2- نظریه مرحوم آخوند 74
- اشکالات کلام مرحوم آخوند 76
- اشکال دوّم بر کلام مرحوم آخوند: 78
- نکته مهم 79
- 3- نظریه امام خمینی «دام ظلّه» 79
- 4- نظریه آیتاللَّه بروجردی رحمه الله 83
- اشکالات کلام مرحوم بروجردی: 89
- آیا اشکال فوق به مرحوم آخوند هم وارد است؟ 96
- 5- نظریه آیتاللَّه خویی «دام ظلّه» 100
- اشکالات کلام آیتاللَّه خویی «دام ظلّه» 103
- 6- نظریه جدید در مورد تمایز علوم 106
- بررسی نظریه جدید در تمایز علوم 107
- [7-] 109
- 1- نظریه مشهور و محقّق قمی رحمه الله 112
- اشاره 112
- مسأله سوم موضوع علم اصول 112
- اشکالات نظریه مشهور 113
- اشکال مرحوم آخوند بر صاحب فصول رحمه الله 114
- 2- نظریّه صاحب فصول رحمه الله 114
- اشکال به مرحوم آخوند: 120
- اشکال بر کلام مرحوم آخوند: 121
- 3- نظریه مرحوم آخوند 121
- 4- نظریه مرحوم آیتاللَّه بروجردی 122
- کلام امام خمینی «دام ظلّه» 125
- 1- تعریف مشهور از علم اصول 128
- مسأله چهارم تعریف علم اصول 128
- اشاره 128
- اشکال اوّل: تعریف مشهور، جامعیت ندارد 129
- اشکالات مرحوم آخوند بر تعریف مشهور 129
- اشکال دوّم مرحوم آخوند بر کلام مشهور: 133
- دفاع از مشهور 133
- 2- تعریف مرحوم آخوند از علم اصول 136
- اشکال اوّل: کلمه «صناعة» مربوط به «علوم عملی» است 137
- اشکالات تعریف مرحوم آخوند 137
- اشکال دوّم: تعریف مرحوم آخوند، 138
- دفاع از مرحوم آخوند: 138
- دفاع از مرحوم آخوند: 139
- اشکال سوّم: مرحوم محقق اصفهانی 72] در حاشیه بر کفایه، بر مرحوم آخوند اشکال کرده میگوید: 139
- اشکال چهارم بر تعریف مرحوم آخوند: 140
- اشکالات تعریف مرحوم نائینی 143
- 3- تعریف محقق نائینی رحمه الله از علم اصول 143
- 4- تعریف محقق عراقی رحمه الله از علم اصول 146
- اشکالات کلام محقق عراقی رحمه الله 147
- 5- تعریف آیتاللَّه خویی «دام ظلّه» از علم اصول 148
- اشکالات کلام آیتاللَّه خویی «دام ظلّه» 153
- 6- تعریف امام خمینی «دام ظلّه» از علم اصول 154
- بررسی کلام امام خمینی «دام ظلّه» 158
- اشاره 161
- مسأله پنجم تمایز مسائل اصولی از قواعد فقهی 161
- نظریه اوّل (نظریه محقّق نائینی رحمه الله) 161
- اشکال بر کلام مرحوم نائینی 164
- اشکال بر نظریه آیتاللَّه خویی «دام ظلّه» 165
- نظریه دوّم (نظریه آیتاللَّه خویی «دام ظلّه») 165
- نظریه سوّم ممکن است گفته شود: «قواعد اصولی، قواعدی است که در اکثر ابواب فقه مورد استفاده قرار میگیرد ولی قاعده فقهی، منحصر به ابواب خاص است، 166
- بررسی نظریه فوق 166
- نظریه چهارم (نظریه امام خمینی «دام ظلّه») 166
- بررسی نظریه امام خمینی «دام ظلّه» 167
- امر دوّم: وضع 169
- نظریّه اوّل (ارتباط بین لفظ و معنا ذاتی است) 170
- مسأله اوّل کیفیت ارتباط بین الفاظ و معانی 170
- اشاره 170
- مراد از ارتباط ذاتی چیست؟ 171
- دلیل قائلین به ارتباط ذاتی بین لفظ و معنا 173
- نظریه دوّم (ارتباط بین لفظ و معنا ناشی از وضع است) 174
- مسأله دوّم واضع چه کسی است؟ 175
- نظریه اوّل (واضع، خداوند است) 175
- اشاره 175
- ادلّه برای اثبات اینکه واضع، خداوند است 176
- دلیل اوّل: آیه شریفه وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها 176
- دلیل دوّم: آیه شریفه وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوانِکُمْ 178
- ادلّهای که واضع بودن بشر را نفی میکند 178
- اشکالات کلام مرحوم نائینی 181
- نظریه دوّم (واضع، بشر است) 183
- اشاره 185
- مسأله سوّم حقیقت و ماهیت وضع 185
- 1- نظریه مرحوم محقّق خراسانی 185
- اشکالات کلام مرحوم آخوند 186
- 2- نظریه بعض الأعاظم رحمه الله 188
- اشکالات کلام بعض الأعاظم رحمه الله 189
- 3- نظریه صاحب منتهی الاصول و جماعتی از اصولیین 191
- اشکالات نظریه صاحب منتهی الاصول رحمه الله 195
- 4- نظریه آیتاللَّه خویی «دام ظلّه» 197
- اشکالات کلام آیتاللَّه خویی «دام ظلّه» 199
- 5- نظریه مرحوم محقق اصفهانی 201
- بررسی کلام مرحوم اصفهانی 204
- مسأله چهارم تقسیم وضع به اعتبار معنای موضوع له 209
- اشاره 209
- منشأ تقسیم وضع به اقسام چهارگانه 210
- مقام اوّل معنای اقسام چهارگانه وضع 210
- مقام دوّم امکان و عدم امکان اقسام چهارگانه 211
- بحث اوّل آیا قسم سوّم (وضع عام و موضوع له خاص) امکان دارد؟ 212
- اشکال بر کلام مرحوم آخوند 213
- دفاع از مرحوم آخوند 214
- 1- کلام آیتاللَّه خویی «دام ظلّه» 215
- 2- دفاع دیگر از کلام مرحوم آخوند 220
- تحقیق بحث 223
- بحث دوّم آیا قسم چهارم (وضع خاص موضوع له عام) امکان دارد؟ 225
- 1- نظریه مرحوم آخوند و جمعی از شاگردان ایشان 141] 225
- پاسخ مرحوم آخوند به قائلین به امکان قسم چهارم 227
- 2- نظریه قائلین به امکان قسم چهارم 227
- بحث سوّم مطالبی در ارتباط با وضع عام و موضوع له عام 231
- مطلب اوّل: اشکال در مورد امکان وضع عام موضوع له عام 231
- پاسخ اشکال 232
- مطلب دوّم: بیان محقق عراقی رحمه الله در ارتباط با وضع عام و موضوع له عام 233
- مقام سوم وقوع و عدم وقوع اقسام ممکن وضع 243
- اشکال نسبت به مثال اعلام شخصیه 244
- حلّ اشکال 248
- اشاره 250
- مسأله پنجم وضع شخصی و نوعی 154] 250
- صور چهارگانه وضع 250
- 3- نظریه آیتاللَّه خویی «دام ظلّه» 253
- 1- نظریه مرحوم آخوند 253
- آیا وضع در قسم سوّم و چهارم، شخصی است یا نوعی؟ 253
- 2- نظریه محقق عراقی رحمه الله 253
- بررسی نظریات فوق 254
- مسأله ششم وضع در حروف 158] 256
- اشاره 256
- نظریه اوّل (نظریه مشهور نحویین) 257
- نظریه دوّم (نظریه مرحوم آخوند) 258
- 1- اشکال مرحوم آخوند به کلام مشهور نحویین 258
- 2- مطلبی که مرحوم آخوند اختیار کرده است 263
- نظریه سوّم 269
- نظریه چهارم (نظریه مرحوم محقق نائینی) 272
- نظریه پنجم (نظریه محقق اصفهانی رحمه الله) 279
- نظریه ششم (نظریه آیتاللَّه خویی «دام ظلّه») 297
- تحقیق در مورد معانی حرفیه: 303
- نظریه هفتم (نظریه مختار ما) 303
- بررسی مراحل سهگانه: 304
- مرحله دوّم (مرحله تصورات مستمع): 306
- مرحله سوّم (مرحله استعمال): 307
- تکمیل بحث 309
- اشاره 318
- مسأله هفتم خبر و انشاء 318
- کلام مشهور در ارتباط با اجزاء قضیه حملیّه 320
- بررسی کلام مشهور 321
- بررسی قضایایی که در آنها به حسب ظاهر، نسبت وجود دارد: 324
- بررسی کلام مشهور در مورد قضایای سالبه:[202] 326
- اشکال بر کلام علمای بیان و منطق: 327
- ملاک حمل در قضایای حملیّه چیست؟ 328
- مباحث خبر و انشاء 332
- مراد از خبر و انشاء چیست؟ 333
- مرحله اوّل آیا لفظ در حقیقت انشاء نقش دارد؟ 339
- ماهیت خبر و انشاء 339
- نظریه آیتاللَّه خویی «دام ظلّه» 340
- 1- نظریه مشهور 343
- مرحله دوّم ماهیت انشاء چیست؟ 343
- 2- نظریه محقّق خراسانی رحمه الله 346
- 3- نظریه محقّق اصفهانی رحمه الله 349
- مسأله هشتم اسماء اشاره و ضمایر 358
- بررسی کلام مرحوم آخوند 359
- کلام آیتاللَّه خویی «دام ظلّه» 361
- بررسی کلام آیتاللَّه خویی «دام ظلّه» 361
- تحقیق پیرامون معنای اشاره 362
- تحقیق پیرامون معنای ضمایر 366
- ضمیر غایب 366
- ضمیر مخاطب 367
- ضمیر متکلّم 369
- تذییل بحث معانی حرفیه 370
- امر سوّم استعمال مجازی 373
- مسأله اوّل آیا صحت استعمال مجازی به طبع است یا به وضع؟ 374
- اشاره 374
- نظریه مرحوم آخوند 375
- اشاره 378
- مسأله دوّم ماهیت استعمال مجازی چیست؟ 378
- 1- نظریه مشهور 378
- 2- نظریه سکّاکی 379
- 3- نظریّه صاحب کتاب «وقایة الأذهان» 383
- فرق بین کلام صاحب «وقایة الأذهان» و کلام سکّاکی 390
- مؤیّدات کلام صاحب «وقایة الأذهان» 391
- امر چهارم اطلاق لفظ و اراده لفظ 394
- مقدّمه 395
- اقسام چهارگانه اطلاق لفظ و اراده لفظ 396
- اشاره 396
- مقام اوّل آیا اطلاق لفظ و اراده لفظ، صحیح است؟ 398
- کلام مرحوم آخوند در ارتباط با صحّت سه قسم اوّل 398
- مناقشه صاحب فصول رحمه الله در ارتباط با قسم چهارم 400
- پاسخ مرحوم آخوند از کلام صاحب فصول رحمه الله 401
- مقام دوّم آیا در اطلاق لفظ و اراده لفظ، عنوان استعمال تحقّق دارد؟ 403
- بررسی قسم چهارم 404
- بررسی قسم سوّم 406
- کلام مرحوم بروجردی در ارتباط با قسم سوّم 407
- بررسی قسم اوّل و دوّم 409
- کلام مرحوم آخوند 409
- کلام مرحوم بروجردی 412
- نظر ما در مورد قسم اوّل و دوّم 413
- امر پنجم نقش اراده در موضوع له الفاظ 417
- تحریر محلّ نزاع 418
- نظریه اوّل (عدم دخالت اراده در موضوع له الفاظ) 420
- اشاره 422
- نظریه دوّم (دخالت اراده در موضوع له الفاظ) 422
- بیان مرحوم آخوند در ارتباط با کلام عَلَمین 427
- کلام آیتاللَّه خویی «دامظلّه» 431
- بررسی کلام آیتاللَّه خویی «دامظلّه» 432
- امر ششم وضع در مرکّبات 435
- تحریر محلّ بحث: 436
- اشاره 437
- دلیل اوّل بر ردّ نظریه وضع برای مجموع مرکّب 437
- توجیه بعضی از نحویین 440
- دلیل دوّم بر ردّ نظریه وضع برای مجموع مرکّب 442
- امر هفتم راههای تشخیص معنای حقیقی 443
- راههای تشخیص معنای حقیقی از مجازی 444
- جهت اوّل: معنای تبادر چیست؟ 444
- اشاره 444
- راه اوّل (تبادر) 444
- جهت دوّم: مورد تبادر کجاست؟ 445
- جهت سوّم: چه اثر و نتیجهای بر تبادر مترتّب است؟ 445
- جهت چهارم: چرا تبادر، علامت حقیقت است؟ 446
- جهت پنجم: آیا در اینکه تبادر علامت حقیقت است، شرطی هم وجود دارد؟ 447
- جهت ششم: آیا عدم تعرّض مرحوم آخوند به اینکه «عدم تبادر، علامت مجاز است» دلیل بر این است که تبادر، فقط در ارتباط با حقیقت مطرح است؟ 452
- کلام مشهور 453
- کلام صاحب فصول رحمه الله و صاحب قوانین رحمه الله 453
- راه دوّم برای شناخت معنای حقیقی عدم صحّت سلب (یا صحّت حمل) 457
- کلام محقّق عراقی رحمه الله در ارتباط با «عدم صحّت سلب» 467
- راه سوّم برای شناخت معنای حقیقی اطّراد 469
- کلام محقّق اصفهانی رحمه الله در مورد اطّراد 470
- کلام مرحوم آیتاللَّه بروجردی در ارتباط با اطّراد 475
- کلام آیتاللَّه خویی «دامظلّه» در ارتباط با اطّراد 478
- امر هشتم: تعارض احوال 484
- کلام مرحوم آخوند 485
- تحریر محلّ بحث 485
- جهت اوّل: اصالة عدم النقل چه اصلی است؟ 487
- کلام امام خمینی «دامظلّه» 487
- اشاره 487
- جهت دوّم: مورد أصالة عدم النقل کجاست؟ 489
- کلام محقّق حائری رحمه الله 490
- کلام مرحوم آخوند 490
- امر نهم: حقیقت شرعیّه 493
- مسأله اوّل ارکان ثبوت حقیقت شرعیه 495
- اشاره 495
- آیا دو رکن ثبوت حقیقت شرعیّه، تحقّق دارند؟ 496
- اشاره 503
- مسأله دوّم ثمره بحث حقیقت شرعیّه 503
- نظریه اوّل (نظریه مرحوم آخوند) 503
- نظریه دوّم 504
- نظریه سوّم (نظریه مرحوم نائینی) 505
- چرا اثبات قرآنیت قرآن، نیاز به تواتر دارد؟ 509
- مسأله جمع قرآن بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله 511
- کلام مرحوم آخوند در ارتباط با ثمره بحث حقیقت شرعیّه 516
- مسأله سوّم کیفیت وضع در حقیقت شرعیّه 521
- نظریه اوّل (نظریه مرحوم آخوند) 521
- اشاره 521
- بررسی کلام مرحوم آخوند: 523
- اشکال محقّق نائینی رحمه الله بر مرحوم آخوند: 523
- جواب اوّل از کلام مرحوم نائینی 525
- بررسی کلام محقّق عراقی رحمه الله 526
- جواب دوّم از کلام مرحوم نائینی 527
- احتمال اوّل: این استعمال، نه حقیقی است و نه مجازی 529
- بحثی در ارتباط با حقیقی و مجازی بودن استعمال محقِّق وضع 529
- احتمال دوّم: این استعمال، حقیقی است 530
- نظریه دوّم در ارتباط با کیفیت وضع در حقیقت شرعیّه 531
[مقدمات پژوهش
[پیشگفتار سید هاشم حسینی بوشهری
اشاره
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
علم اصول فقه، در بین علوم اسلامی از مقام و منزلتی رفیع برخوردار است و اهمیّت آن بر کسی پوشیده نیست، چون این علم، قواعدی است که برای استنباط احکام شرعی مهیّا شده و تنها علمی است که با این هدف تأسیس شده است. روشن است که دستیابی به احکام شرعی، مقدّمه برای عمل به آنها و تأمین سعادت دنیا و آخرت برای هر انسان است. از این رو بر مجتهد لازم است این قواعد را مورد توجّه قرار داده و به بحث و بررسی پیرامون آنها بپردازد و حدود و ثغور هرکدام را مشخص کرده و در استنباط احکام شرعی از آنها استفاده کند. این قواعد، قبل از این که به صورت علم مستقلی تدوین شود، در کتاب و سنت وجود داشته و در مقام استنباط، مورد استفاده قرار میگرفته است. هرچند در اوایل امر، به صورت قواعدی بسیط بوده و به مرور زمان توسعه پیدا کرده است. بر این اساس، جمعی از بزرگان شیعه اقدام به جمعآوری روایاتی نمودهاند که در ارتباط با قواعد علم اصول میباشد و آنها را در کتب مستقلی تدوین نمودهاند. از جمله