اصول فقه شیعه جلد 3 صفحه 463

ولی در مقام امتثال، ایجاد یک فرد برای تحقّق مأمور به کفایت می‌کند و ایجاد بیش از یک فرد، ضرورتی ندارد. این مسئله جای بحث نیست. بحث در این است که مکلّف، در مقام امتثال، به جای وجود واحد، وجودات متعدّد را ایجاد کند که این خود دارای دو صورت است که هر دو قابل بحث است: یکی اینکه مکلّف، این افراد را دفعتاً و در عرض واحد ایجاد کند، بدون اینکه تقدّم و تأخّری وجود داشته باشد، مولا می‌گوید: «عتقِ عبد واجب است» و این شخص ده عبد دارد، به صیغه واحد خطاب به همه آنها می‌گوید: «أعتقتکم»، درحالی‌که می‌توانست با عتق واحد، تنها یکی از اینان را آزاد کند. یا مثلًا مولا به عبدش می‌گوید:

«لیوان آب بیاور» بدون اینکه مسأله مرّه یا وجود واحد در کار باشد. حال عبد، گاهی می‌رود یک لیوان آب می‌آورد و گاهی می‌رود یک سینی مشتمل بر ده لیوان آب می‌آورد و در محضر مولا قرار می‌دهد. این‌ها را وجودات و افراد عَرْضیه می‌نامند. امّا گاهی وجودات متعدّد، به صورت تدریجی ایجاد می‌شوند. اوّل یک فردی را ایجاد می‌کند، بعد فرد دوم را و سپس فرد سوم را ... که از آن به وجودات و افراد طولیه تعبیر می‌کنند.

بحث اوّل: وجودات عَرْضی متعدّد

اشاره

بدون شک اگر مکلّف در یک عمل، وجودات متعدّدی از افراد مأمور به را ایجاد کند، امتثال حاصل شده است. جایی که یک فرد موجب تحقّق امتثال باشد، ایجاد ده فرد به طریق أولی موجب تحقّق امتثال است. بنابراین در اصل تحقّق امتثال، بحثی نیست. بحث در این است که آیا در اینجا یک امتثال تحقّق پیدا کرده یا اینکه به حسب تکثر افراد ایجاد شده، امتثال هم متعدّد می‌شود؟ نتیجه وحدت و تعدّد امتثال، مسئله استحقاق ثواب است. اگر امتثالْ اتصاف به وحدت پیدا کرد، به مکلّف یک ثواب داده می‌شود و اگر متعدّد شد، ثواب هم متعدّد می‌شود. در اینجا سه نظریه وجود دارد: