اصول فقه شیعه جلد 5 صفحه 15

معلول باشد، زیرا اگر وجود، در رتبه مقدّم بوده ولی عدم، تقدّم رتبی نداشته باشد، لازم می‌آید که نقیضان در دو رتبه واقع شوند. وجود در یک رتبه و عدم در رتبه دیگر. در حالی که مرحوم آخوند این معنا را مسلّم گرفته که نقیضان در رتبه واحدی هستند و در دلیل بعدی خودشان می‌خواهند مسأله ضدّین را از راه نقیضین ثابت کنند.

اگر نقیضان در رتبه واحدی شدند، معنایش این است که وجود علّت هر رتبه‌ای داشت، عدم علّت هم همان رتبه را خواهد داشت و چون وجود علّت در رتبه مقدّم بر معلول است، پس عدم علت هم در رتبه مقدّم بر عدم معلول است. اگرچه ما در عدم، تعبیر به علیّت نمی‌کنیم ولی چون می‌خواهیم تقدّم و تأخّر رتبی آن را بررسی کنیم ناچاریم بگوییم: «اگر وجود علّت، تقدّم رتبی بر معلول پیدا کرد، باید عدم علّت هم تقدّم رتبی بر عدم معلول داشته باشد». و در این صورت، برهان مرحوم آخوند کنار می‌رود، زیرا ایشان می‌فرمود: «هرجا ملایمت تحقّق داشته باشد، تقارن وجود دارد» ما می‌گوییم: «عدم العلة با عدم المعلول کمال ملایمت را دارد ولی بین آنها تقارن وجود ندارد». مرحوم آخوند در ادامه کلام خود می‌فرماید: «متضادّان، مانند متناقضان هستند. همان‌طور که در متناقضین، مسأله مقدّمیّت عدم یکی نسبت به وجود دیگری مطرح نیست، در متضادّان هم نمی‌توانیم مقدّمیّت را مطرح کنیم».[12]

کلام مرحوم قوچانی

اشاره

کلام مرحوم آخوند اگرچه- به حسب ظاهر- تشبیهی بیش نیست ولی مرحوم قوچانی 13] در حاشیه بر کفایه این حرف را از تشبیه بالاتر دانسته و معتقد است این حرف، استدلال محکمی است. ایشان در توضیح این کلام مرحوم آخوند می‌فرماید: ما