اصول فقه شیعه جلد 5 صفحه 16

باید ابتدا مسأله متناقضین را مورد بررسی قرار دهیم و پس از آن به بحث پیرامون متضادّین بپردازیم:

[ترتیب بحث نزد مرحوم قوچانی

الف: بحث در مورد متناقضین:

ایشان می‌فرماید: امتناع اجتماع نقیضین- که مهم‌ترین خاصیت اجتماع نقیضین است 14]- در صورتی مطرح است که ما وحدت زمان و وحدت رتبه را ملاحظه کنیم و هریک از این دو ویژگی اگر مخدوش شود، تناقض از بین می‌رود. نقیض وجود زید در قرن چهاردهم، عدم او در قرن سیزدهم یا پانزدهم نیست.

بلکه نقیضش، عدم او در همان قرن چهاردهم است. بنابراین، خصوصیت زمانی را که در ناحیه وجود ملاحظه می‌شود، باید در ناحیه عدم هم ملاحظه کرد و الّا عنوان تناقض تحقّق پیدا نمی‌کند. شاهدش این است که وجود زید در قرن چهاردهم با عدم زید در قرن سیزدهم یا پانزدهم قابل اجتماع است و اگر این‌ها متناقض بودند، نباید قابل اجتماع باشند. پس از نظر زمان مسئله روشن است. از نظر رتبه هم همین‌طور است. در باب علّت و معلول گفته می‌شود: «رتبه وجود معلول، متأخّر از رتبه وجود علت است، اگرچه از نظر زمان، مقارن هستند». وقتی رتبه وجود معلول، متأخّر شد، نقیض وجود معلول- یعنی عدم آن- نیز باید در رتبه وجود معلول و متأخّر از رتبه علّت باشد. و الّا اگر ما نقیض وجود معلول را عدم وجود آن در رتبه علّت بدانیم تناقضی در کار نیست، زیرا می‌توان گفت: «معلول در رتبه متأخّره وجود دارد و در رتبه علّت وجود ندارد». وقتی جمع بین این دو امکان داشت کشف