اصول فقه شیعه جلد 5 صفحه 160

این قسم از اقلّ و اکثر مورد بحث ماست. به عبارت روشن‌تر: اقلّ و اکثری مورد بحث ماست که در صورت اتیان اقلّ، یک طرف واجب تخییری اتیان شده باشد و در صورت اتیان اکثر، هر دو طرف واجب تخییری اتیان شده باشند. در اینجا بحث واقع شده که آیا تخییر بین اقلّ و اکثر چگونه تصور می‌شود؟ زیرا در این صورت وقتی انسان تسبیحات اربعه را یک بار بخواند، واجب اتیان شده و غرض حاصل شده و امر ساقط می‌شود. پس دوتای دیگر چه نقشی در ارتباط با سقوط امر و حصول غرض می‌توانند داشته باشند؟

تحقیق بحث

«اقلّ و اکثر» ی که در اینجا مورد بحث است دارای دو صنف می‌باشد: اقلّ و اکثر تدریجی و اقل و اکثر دفعی. اقل و اکثر تدریجی: به این معناست که اکثر، به‌طور تدریجی تحقّق پیدا کند، یعنی ابتدا اقلّ تحقّق پیدا می‌کند و پس از آن اکثر وجود پیدا می‌کند، مثل تسبیحات اربعه. اقل و اکثر دفعی: به این معناست که اگر اکثر بخواهد تحقّق پیدا کند، خودش می‌تواند دفعتاً تحقّق پیدا کند. مثل این که برای ترسیم یک خط، لبه خطکش را با مرکّب آغشته کرده و به صورت دفعی روی کاغذ قرار بدهند. قائل به استحاله می‌گوید: تخییر بین اقل و اکثر در هر دو صورت فوق دارای استحاله است. اگرچه استحاله آن در اقل و اکثر تدریجی روشن‌تر است. در اقل و اکثر تدریجی با حصول اقلّ، غرض مولا تحقّق پیدا کرده و زمینه‌ای برای اکثر نمی‌تواند باقی باشد. مضافاً به این که در اقلّ و اکثر تدریجی مسأله تدریج و تدرّج مطرح است و انسان نمی‌تواند تسبیحات اربعه را دفعتاً سه مرتبه القاء کند بلکه چاره‌ای ندارد که ابتدا مرتبه