اصول فقه شیعه جلد 5 صفحه 162

اشکال مرحوم آخوند:

ایشان می‌فرماید: ممکن است در همین اقلّ و اکثر تدریجی بگوییم: «اقلّ در صورتی محصِّل غرض مولاست که در ضمن اکثر نباشد، امّا اگر در ضمن اکثر بود، دیگر آنچه در حصول غرض مولا اثر دارد، عبارت از اکثر بوده و اقلّ هیچ نقشی در حصول غرض مولا نخواهد داشت. بنابراین کسی که تسبیحات اربعه را یک بار بخواند و برآن اکتفا کند، غرض مولا را تحصیل کرده است، امّا اگر به بار اوّل اکتفا نکرده و دو مرتبه دیگر را به آن ضمیمه کرد، محصِّل غرض مولا، مجموعه این سه بار خواهد بود.

هرچند ضرورتی بر اتیان سه بار وجود نداشت.[138]

اشکال مرحوم بروجردی:

ایشان می‌فرماید: دایره کلّی مشکّک، محدود به جایی نیست که تفاوت بین افراد، به کیفیت- مانند شدت و ضعف یا نقص و کمال- باشد، بلکه دایره آن وسیع بوده و جایی که تفاوت بین افراد به کمیّت- مانند قلّت و کثرت- باشد را نیز شامل می‌شود، مثلًا تفاوتی که بین افراد «وجود» یا افراد «نور» مطرح است، تفاوت به کیفیت- مانند تفاوت به کمال و نقص و شدت و ضعف- است ولی تفاوتی که بین افراد «خط» مطرح است، تفاوت به کیفیت نیست بلکه تفاوت در کمیّت است. در کلّی مشکّک، باید ما به الامتیاز افراد، عین ما به الاشتراک آنها باشد و از این جهت فرقی نیست که تفاوت از نظر کمیت باشد، یا از نظر کیفیت. همان‌طور که در نور قوی دو چیز نداریم که یکی نور و دیگری قوّت باشد و در نور ضعیف، دو چیز نداریم که یکی نور و دیگری ضعف باشد، در خط دو متری هم دو چیز نداریم که یکی خط و دیگری زیاده- نسبت به خط یک متری- باشد و در خط یک متری دو چیز نداریم که یکی خط و دیگری نقیصه- به نسبت به خط دو متری- باشد. به همان ملاکی که خط دو متری، خط است، خط یک