اصول فقه شیعه جلد 5 صفحه 481

در اینجا در دو مقام بحث می‌کنیم:

مقام اوّل: معنای روایت:

با توجه به دو نکته ذیل، می‌توان در روایت معنای سوّمی را مطرح کرد که ارتباطی به هیچ‌یک از دو معنای فوق نداشته باشد. نکته اوّل: آیا هدف اصلی زراره از سؤال «مملوک تزوّج بغیر إذن سیّده» چیست؟

آیا چه چیزی برای زراره مبهم بوده است؟ ما وقتی این سؤال را مطرح می‌کنیم، اصلًا چنین معنایی به ذهنمان نمی‌آید که زراره بخواهد از امام علیه السلام سؤال کند: آیا اگر عبد بدون اذن مولا نکاح کند، گفتن «قبلت» توسط او، تصرف در مال مولا بدون اذن او و حرام است یا نه؟ علاوه بر اینکه در روایت، دلالتی بر این معنا نیست که مجری صیغه عقد خود عبد بوده، ممکن است شخص دیگری صیغه را اجرا کرده باشد. بلکه زراره ملاحظه کرده که ازدواج مستلزم اموری- چون تشکیل خانواده، صرف وقت عبد و امثال این‌ها- می‌باشد، لذا سؤال کرده که آیا عبد می‌تواند بدون اذن مولا اقدام به چنین کاری کند یا نه؟ نکته دوّم: این که ما کلمه عصیان در «إنّه لم یعص اللَّه و إنّما عصی سیّده» را از وادی حکم تکلیفی تحریمی خارج کنیم و آن را در ارتباط با احکام وضعی بدانیم و بگوییم: «لم یعص اللَّه» به معنای این است که «عملی انجام نداده که خدا آن را امضاء نکرده باشد»، چنین چیزی بر خلاف ظاهر کلمه عصیان است. کلمه «عصیان» در ارتباط با مخالفت حکم تکلیفی است. اگر کسی شرب خمر کرد، عصیان کرده است، امّا اگر کسی بیع غرری باطل انجام داد، قبل از آنکه مسأله تصرف در ثمن و امثال آن مطرح شود، نمی‌توان بر نفس این بیع، عنوان عصیان را منطبق کرد، با این توجیه که خداوند بیع غرری را امضاء نکرده است. پس این روایت را چگونه باید معنا کرد؟ برای جمع بین دو نکته فوق- یعنی مراد زراره از سؤال و معنای ظاهر عصیان- در معنای روایت می‌گوییم: زراره سؤال می‌کند: عبدی بدون اذن مولا تزویج کرده است آیا این ازدواج صحیح